2017-11-16
ილია და ქართველი საზოგადოების განვითარება
გია მურღულია
დღეს ყველა ლაპარაკობს ილიას გზაზე. ნებისმიერ ადამიანს რომ ჰკითხოთ, ვინც ჩართულია პოლიტიკაში ან საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, ყველა გეტყვით, რომ ის არის ილიას გზის გამგრძელებელი, რაც მიანიშნებს ერთ მარტივ ჭეშმარიტებას, რომ ეს არ შეიძლება მართალი იყოს. იმდენად განსხვავდებიან ეს ადამიანები თუ პოლიტიკური ძალები ერთმანეთისგან, რომ შეუძლებელია ერთსა და იმავე ღირებულებებს ეყრდნობოდნენ ან გამოხატავდნენ. ყველა ჩვენგანმა, ალბათ, საკუთარ თავს უნდა დაუსვას კითხვა — ვინ არის დღეს ჩვენთვის ილია ჭავჭავაძე, რამდენად კარგად ვიცნობთ მას? ეს ერთი. მეორე — რამდენად ვენდობით მის ნააზრევს და რამდენად ვიყენებთ ყოველდღიურ ცხოვრებაში ან ვითვალისწინებთ მის რეკომენდაციებს. რა თქმა უნდა, მე იმის თქმა არ მსურს, რომ რაც ილია ჭავჭავაძემ გვითხრა, ეს არის პანაცეა დღევანდელობისთვის, იმიტომ რომ, მისი გარდაცვალებიდან საუკუნეზე მეტი გავიდა, მაგრამ თუკი ვამბობთ, რომ ილია ჭავჭავაძე ახლაც არის საზოგადოების გზამკვლევი, მაშინ ეს დავასაბუთოთ, რაღაცა პრაქტიკით მაინც. ეს კითხვა არსებობს და მოდით ვეცადოთ, პასუხი გავცეთ მას.
გამორჩეულ ადამიანებს არსად არ სწყალობენ, სანამ ცოცხლები არიან (შეიძლება სხვა ვითარებაც არსებობს, მაგრამ ტენდენცია ნამდვილად ასეთია). გამონაკლისი არც საქართველოა. ჩვენ უნდა ვაღიაროთ, რომ ილია ჭავჭავაძე, თავის დროზე, ვერ დაიცვა ქართველმა საზოგადოებამ. რაც უნდა მტკივნეული იყოს, ეს სიმართლეა და სიმართლეს თვალი უნდა გავუსწოროთ. იაკობ გოგებაშვილს აქვს ერთი წერილი, რომელშიც აკაკის შესანიშნავ იუბილეს იხსენებს და დანანებით ამბობს, რომ მეზმანაო ასეთი რამ: როდესაც დამთავრდა იუბილე, უკვე აშლილ საზოგადოებას მიმართა აკაკიმ — ერთი წუთით დაიცადეთ, რათა ვახსენოთ უგვირგვინო მეფე საქართველოსი, რომელსაც არ ღირსებია არცერთი იუბილე ცხოვრებაში (არ უფიქრია არავის ამის გაკეთება და თუ იფიქრეს, თავად ილია იყო წინააღმდეგი). ყველა მიხვდა, რა თქმა უნდა, რომ ილია ჭავჭავაძეზე საუბრობდა აკაკი. როდესაც ეს აზრი ასე გაბევრდა, ნათებად იქცა და წავიდა გუმბათისკენ, ეს იყო უმშვენიერესი სახილველიო, — წერდა იაკობ გოგებაშვილი.
მისდა და ჩვენდა სამწუხაროდ, ეს იყო მხოლოდ ზმანება, ასეთი რამ რეალურად არ მომხდარა, არ გახსენებიათ ილია ჭავჭავაძე აკაკის იუბილეზე. იაკობი საყვედურობს საკუთარ სიბერეს, როგორ არ გამახსენდა, მეთქვა აკაკისთვის, ის ამას იტყოდაო. მთავარი ისაა, რომ ილიას ხსენების გარეშე ჩაიარა ამ და ბევრმა სხვა იუბილემაც. ერთიც უნდა ვთქვათ, სამწუხაროდ, ილია და აკაკი დიდი მეგობრები არ ყოფილან. არასასიამოვნოა ამაზე ლაპარაკი, მაგრამ ფაქტია, ეს ასე იყო. მათი „დიადი ერთობა“, როგორადაც გამოიყურებიან კლასიკური გიმნაზიის წინ, უფრო სასურველი რამ არის, ვიდრე რეალური. ბოლოსდაბოლოს ჩვენ გვახსოვს, რომ ილია ჭავჭავაძისა და ვანო მაჩაბლის ტრაგი-კომიკური დაპირისპირების დროს, აკაკი მკვეთრად უჭერდა მხარს ვანო მაჩაბელს, რომელიც მისი უახლოესი მეგობარი იყო, თუმცა, ამას ხელი არ შეუშლია აკაკისთვის, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შემდეგ მისთვის უბრწყინვალესი სიტყვით მიემართა. ეს არის უდიდესი ნიმუში ადამიანის შეფასებისა და დაფასების. ყველაზე სამწუხარო ისაა, რომ ეს გარდაცვალების შემდეგ მოხდა.
ქართველმა საზოგადოებამ არ დაიცვა ილია არც მაშინ, როცა სოციალ-დემოკრატები სულს უწამლავდნენ. ეს არავინ გააკეთა — არც აკაკიმ, არც იაკობ გოგებაშვილმა. ილია ჭავჭავაძეს თვითონ მოუხდა საკუთარი თავის დაცვა. საპასუხოდ საკმაოდ ვრცელი წერილი დაწერა სათაურით „ნუთუ?“, რომელიც არ დაუბეჭდეს მისივე დაარსებულ „ივერიაში“ და იძულებული გახდა, ცალკე ბროშურად გამოეცა. ეს არ არის დიდად გასაკვირი ამბავი, მსოფლიო იცნობს ასეთ პრეცედენტებს. სხვაგან რომ არ წავიდეთ, ჩვენი რუსთველიც კმარა. ადამიანი, სულთა და გულთა მპყრობელი ქართველებისა, „ქართლის ცხოვრებაში“ ერთხელაც არ არის მოხსენიებული. როგორც ჩანს, ვერც მან ასიამოვნა მისდროინდელი მბრძანებლები საქართველოსი. მე, მაგალითად, ეჭვი არ მეპარება, რომ ის გააძევეს ჩვენი ქვეყნიდან.
ასეთი იყო დამოკიდებულება ილიას მიმართ. არ მინდა იმის თქმა, რომ მას პატივს არ სცემდნენ. უდავოდ დიდ პატივსაც სცემდნენ, მაგრამ ისიც ფაქტია და ძალიან სამწუხარო ფაქტია, რომ მის დასაცავად ხმა არავინ ამოიღო. რა თქმა უნდა, ეს სრულებით არ განაპირობებს დღევანდელ დამოკიდებულებას ილიას მიმართ. თუმცა, ამ დამოკიდებულებასაც ორი მხრიდან უნდა შევხედოთ: ერთი მხრივ, ჩვენ ლამის ვაღმერთებთ ილია ჭავჭავაძეს, მიგვაჩნია, თითქოსდა, ყველაზე დიდ ქართველად, მაგრამ ფაქტი ერთია, ჩვენც, ჩვენი თაობა (მასობრივი ცნობიერება მაქვს მხედველობაში) კარგად არ იცნობს მას და სრულიადაც არ ვიქნებით შორს ჭეშმარიტებისაგან, თუ ვიტყვით, რომ არც იყენებს მის ნააზრევს რეალურ ცხოვრებაში. ესეც ძალიან სამწუხაროა. თუ ილიას აზრი არ არის თანამედროვე, თუ ეს ასეა, მაშინ ძალიან ბუნებრივი ამბავია, იმიტომ რომ ილია ჭავჭავაძე შეიძლება იყოს ჩვენი დიდებული წარსული, რომელსაც პატივს მივაგებთ, მაგრამ დღეს არაფერში გამოგვადგეს მისი აზრი. არა მგონია, რომ ასეა — პირიქით, სავსებით დარწმუნებული ვარ, რომ სწორედ საწინააღმდეგო მოსაზრებაა ჭეშმარიტი. სევდის მომგვრელი ისაა, რომ დღევანდელი საზოგადოება მხოლოდ დეკლარირებს ილიას იდეებს, პატივს მიაგებს მათ, მაგრამ არ იხდის გზამკვლევებად. ეს, რასაკვირველია, უტრირებული აზრია, შესაძლოა მავანმა მცირე გამონაკლისები მოძებნოს კიდეც, მაგრამ დარწმუნებული ვარ, რომ ეს ასეა და არა სხვანაირად.
მოდით, ერთი წამით, დავუსვათ ჩვენს თავს კითხვა — რით შეიძლება იყოს ილია თანამედროვე? რა გააკეთა მან ისეთი, რაც დღესაც შეიძლება აქტუალური იყოს საქართველოს განვითარებისათვის? სხვათა შორის, ეს კითხვა მე დავსვი რუსთველთან დაკავშირებითაც. მოგკლავს კიდეც ქართველი, რაიმე გადაბრუნებული სიტყვა რომ წამოგცდეს რუსთველზე, მაგრამ, დიდი ალბათობით, შეიძლება წაკითხული არც ჰქონდეს „ვეფხისტყაოსანი“ ან — სათანადოდ გააზრებული; საინტერესოა, რას გვიპასუხებს კითხვაზე — რატომ არის რუსთველი დიდი პოეტი? — რიგითი მოქალაქე, პოლიტიკოსი, მასწავლებელი, მოსწავლე.
ახლა ჩემს აზრს მოგახსენებთ ამასთან დაკავშირებით: პირველი, რაც ილიამ გააკეთა ქართველთათვის — ეცადა ძალიან, რომ ჩვენი აზროვნება, ყოფა და ცხოვრება ყოფილიყო რაციონალურ პრინციპებზე დაფუძნებული. ჩვენ ძალიან დიდ პატივს მივაგებთ ემოციებს. ჩვენი პოლიტიკა, ჩვენი განვითარების კულტურა, ყოფა, ქცევა და ა.შ. დიდად არის დამოკიდებული ემოციებზე. ეს არ არის ცუდი, ქართველთა გულითადობა/გულისხმიერება საყოველთაოდ ცნობილია, მაგრამ პოლიტიკას, ეკონომიკას, კულტურასაც, სხვათა შორის, ძალიან უყვარს რაციონალური მიდგომებიც, გარდა ემოციურისა და ილია მთელი ცხოვრება ცდილობდა, რომ ქართველებისთვის შეეყვარებინა ამგვარად ფიქრიც და მოქმედებაც. სხვა საქმეა, როგორ მოახერხა მან ეს, გაიმარჯვა თუ წააგო ამ ბრძოლაში. დღეს მე რომ ვუყურებ ქართველ საზოგადოებას, მაინც და მაინც დარწმუნებული არ ვარ, რომ ილიამ დიდ წარმატებას მიაღწია, რბილად რომ ვთქვათ. ილია ჭავჭავაძემ აჩვენა, რას ნიშნავს რაციონალური მოქმედება და რას ნიშნავს რეალური შედეგები. ერთი მაგალითი გავიხსენოთ: გრიგოლ ყიფშიძე იხსენებს, ილიამ სათავადაზნაურო ბანკში, რომელიც 1875 წელს დააარსა, სრული 30 წელიწადი დაჰყო და მისმა ამაგმა ამ მხრივაც არ ჩაიარა უშედეგოდ, ბანკის წყალობით უდგია სული ყოველ ჩვენს კულტურულ დაწესებულებას, წელს მისი მოგება ნახევარი მილიონიაო. ძალიან საინტერესო ამბავია — სწორედ ილიას დაარსებული ბანკით ცოცხლობდა და სულდგმულობდა ბევრი კეთილი ქართული საქმე — ნახევარი მილიონი რუბლი კოლოსალური თანხაა, ძალიან წარმატებული ბანკი იყო. თავად განსაჯეთ, როცა ხარი ღირდა 2 აბაზი, ნახევარი მილიონი მართლაც უზარმაზარი ფულია.
მეორე მომენტი, რომელიც ასევე ძალიან მნიშვნელოვანი მგონია: საქართველოს ისტორიაში არიან გამორჩეული ადამიანები, რომელთა ფიქრი, ნააზრევი თუ ლოგიკა ჰგავს ერთმანეთს. ჩემი აზრით, ოთხი ასეთი მოღვაწე გვყავს საქართველოში — გრიგოლ ხანძთელი, გიორგი ათონელი, სულხან-საბა ორბელიანი და ილია ჭავჭავაძე. ერთგვარი პარადიგმა ახლავს საქართველოს ისტორიას, ასეთი რამდენიმე შეიძლება იყოს, მაგრამ ახლა ეს პარადიგმა მინდა წინა პლანზე წამოვწიო. მეჩვენება, რომ განსაკუთრებით გრიგოლ ხანძთელი და ილია ჭავჭავაძე ჰგვანან ერთმანეთს, როგორც ძალიან მასშტაბური მოღვაწენი, მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიმღებნი და მათი ძალიან რეალისტურადაც განმახორციელებლები, რამაც საუკეთესო შედეგები მოუტანა საქართველოს. ეს ორი ეპოქა ძალიან ჰგავს ერთმანეთს — იქ არაბები არიან, აქ — რუსები. იქაც არაბებმა მსოფლიო იმპერია შექმნეს, სამხრეთ ესპანეთიდან ინდოეთამდე, აქაც რუსეთის იმპერია დედამიწის 1/6-ზეა გადაჭიმული. იქ იბრძოდა ნერსე ერისთავი საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის, თუმცა ძალიან სევდიანად დამთავრდა ეს ისტორია. აქაც, 1801 წლიდან, აჯანყება აჯანყებას მოსდევდა, მაგრამ ეს გამოსვლები არ იყო სისტემური და ამიტომაც განწირული იყო დასამარცხებლად. გრიგოლ ხანძთელმა და ილია ჭავჭავაძემ დაინახეს, რომ ხმალს, იარაღს თუ იდეა, ერთიანი კონცეპტუალური ხედვა და განათლება არ უმაგრებს ზურგს, ისე ეს ხმალი უძლურია. გრიგოლ ხანძთელის წასვლით ტაო-კლარჯეთის აოხრებულ, განადგურებულ მხარეში (მურვან ყრუს შემოსევამ გააცამტვერა იქაურობა, რასაც შავი ჭირის ეპიდემიაც დაერთო), როგორც რეზო სირაძე წერდა, ბერ-მონაზვნური ცხოვრებით, კულტურული და საგანმანათლებლო მოღვაწეობით ახალი პოლიტიკური ცენტრი შეიქმნა საქართველოში, საიდანაც დაიწყო ფიქრი და შემდეგ მოქმედებაც საქართველოს გაერთიანებისათვის, რაც დაგვირგვინდა ბაგრატ ჳჳჳ-ის დროს. თბილისი ოდნავ გვიან, 1122 წელს, აიღო დავით აღმაშენებელმა. აი, რა იყო შედეგი გრიგოლ ხანძთელის მოღვაწეობის. ზემოთ პარადიგმა ვახსენე და სახარებაში არის ასეთი პარადიგმა — ჯერ მოდის წინამორბედი, მერე — მესია; ჯერ იყო იოანე ნათლისმცემელი და მერე მოვიდა იესო. ჩვენს ცხოვრებაში განმეორდა იგივე — ჯერ იყო გრიგოლ ხანძთელი და მასზე დაფუძნებით მოვიდა დავით აღმაშენებელი, რასაკვირველია, ათონელების გზის გავლით. ჩემი რწმენით, იგი იყო წინამორბედი. ილია ჭავჭავაძემაც გაიმეორა-მეთქი გრიგოლ ხანძთელის გზა — ჯერ იფიქრა, მერე განაცხადა და გააკეთა კიდეც, რომ ყველას გაეგო, რა მნიშვნელობა აქვს განათლებას, კულტურას, ერთიანი ცნობიერების ჩამოყალიბებას ყოველი ერისთვის, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ის ქმნის სახელმწიფოს. ხშირად ამბობენ, რომ ილია ჭავჭავაძე, თავის იდეაში, არ წასულა საქართველოს ავტონომიაზე წინ, მაგრამ მთელი მისი შემოქმედება, რასაკვირველია, არის ნიშასვეტი იმისა, როგორ ფიქრობდა ეს ადამიანი თავისუფლებაზე და როგორ წვრთნიდა ქართველ საზოგადოებას თავისუფლებისთვის. ამ თვალსაზრისით, ძალიან მნიშვნელოვანია „ივერია“ (1877წ.), წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება (1879წ.), ქართული თეატრი, სათეატრო ამხანაგობა და დრამატული საზოგადოება (1880წ.), სასკოლო კომიტეტი, სათავადაზნაურო სკოლა და ა.შ. ილია ჭავჭავაძემ, პრაქტიკულად, შექმნა ახალი კულტურული და საგანმანათლებლო ველი საქართველოში, რომელიც ძლიერად უწყობდა ხელს ერთიანი ეროვნული ცნობიერების ჩამოყალიბებას, რაც უზარმაზარი დამსახურებაა ქვეყნის წინაშე.
შემდეგი მომენტი, რაც მინდა გამოვყო, ისაა, რომ მან წინა პლანზე წამოწია პრინციპთა დაცვის მნიშვნელობა. არასდროს, რაიმე მოსაზრების გამო, ილია ჭავჭავაძეს პრინციპები არ დაუთმია. ამიტომ ამბობდნენ მასზე ხისტი, ჯიუტი კაციაო, თუმცა პრინციპთა ერთგულება, რასაკვირველია, არ არის არც სიხისტე და არც უკმეხობა. ეს არის „სამოქმედო მუდმივათა“ აღიარება და საკუთარი სინდისის კარნახით ცხოვრება. ეს არის ძალიან მნიშვნელოვანი. მაშინაც და ახლაც უკიდურესად ბევრი მედროვე იყო და არის. ილია ჭავჭავაძე ამ ცნებას („მედროვეს“) ყველაზე მეტად ვერ იტანდა და აღიარებდა მხოლოდ პრინციპთა პრიმატსა და ერთგულებას.
არის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი რამ, რაც ილია ჭავჭავაძემ, თანამოაზრეებთან ერთად, ასწავლა საქართველოს — ესაა კომპლექსური აზროვნება, აზროვნება კონტექსტში. ჩვენი ქვეყნის რუსეთის პროვინციად ქცევამ ქართველი საზოგადოების აზროვნებასაც დაასვა დაღი. ჩვენ ხშირად გვიჭირდა ეროვნული მოვლენების მსოფლიო კონტექსტში აღქმა და ანალიზი იმისა, რაც მაშინ ხდებოდა. ილიას პუბლიცისტური წერილები არის კლასიკური ნიმუში და მაგალითი, როგორ უნდა ხედავდე, ერთი შეხედვით მცირე მოვლენებს, მასშტაბურ კონტექსტში. სიტყვისა და საქმის ერთიანობაც ძალიან მნიშვნელოვანი მოდუსია, როდესაც ილია ჭავჭავაძის ღვაწლზე ვლაპარაკობთ. სიტყვა და საქმე — ამ სიტყვების განცდა გასდევს ქართულ ლიტერატურას თავისი ისტორიის დიდ გზაზე. შორს რომ არ წავიდე, სულხან-საბა ორბელიანს გავიხსენებ — „სიტყვა საქმიანი და საქმე სიტყვიანი“. ილია ჭავჭავაძეც კითხულობს მგზავრის წერილებში: „ეს ყველაფერი სიტყვებია და შენმა ქვეყანამ საქმე, რომ მოგთხოვოს?..“ ჩვენ ძალიან გვიყვარს სიტყვებში ცხოვრება. ბევრმა ისწავლა კარგად ლაპარაკი, მაგრამ ლაპარაკის იქით ძალიან ხშირად საქმე არ მიდის. აი, ილია ჭავჭავაძე იყო კაცი, რომლისთვისაც სიტყვა და საქმე იყო ერთი და იგივე და ასწავლიდა საქართველოს ამ ცნებათა მნიშვნელობას. სამწუხაროდ, ჩვენ აქაც ჯერ კიდევ ბევრი რესურსი გვაქვს განვითარებისათვის. ილია ჭავჭავაძემ გვითხრა, რას ნიშნავს „საქმით მეტყველი სული“, ჯერ ლექსში ახსენა, მერე ოთარაანთ ქვრივი და გიორგი ამის მხატვრული განსახიერებანი არიან. ეს არის საკუთარი თავისა და მთელი სამყაროს დიალექტური გააზრება. არაფერი ერთ ადგილაზე არ დგას, მას არ შეუძლია განვითარების გარეშე განიხილოს ესა თუ ის საკითხი, ფაქტი, თუნდაც მომხდარი. მას ესმოდა, რომ გაუთავებელმა ომებმა, შინააშლილობამ დაასუსტა საქართველო, ცდილობდა ამ დეგრადაციის შეჩერებას და ქვეყნის შემობრუნებას განვითარების პროცესისკენ. ძალიან დიდი დრო დახარჯა საამისოდ ილია ჭავჭავაძემ.
მის შემოქმედებაში დასმული დიაგნოზი კარგად უნდა გავიაზროთ, რომ გავიგოთ მომდევნო ნაბიჯების არსი და მნიშვნელობა. ჯერ კიდევ კიტა აბაშიძემ შენიშნა მართებულად ერთი კანონზომიერება, მაგრამ ამაზე მოგვიანებით. მე ასე ვუყურებ ამ დიაგნოზს და ხსნის გზასაც — მისთვის მთავარი იყო თავისუფლება, პოლიტიკური ავტონომია „ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს“, სინერგია, რაც შემდეგ არჩილ ჯორჯაძესთან ჩამოყალიბდა „საერთო ნიადაგის“ თეორიის სახით; როგორ უნდა განვითარდეს ქართველთა ფიზიკური, გონებრივი, სულიერი ენერგია ისე, რომ ერთი მიზნისკენ წაიყვანოს ჩვენი ქვეყანა თავისუფლებისა და სახელმწიფოებრივი აზროვნების ჩამოყალიბებისკენ. ამას მიანიშნებდა ბანკის დაარსების იდეა და მერე მისი განხორციელება, სოფლის მეურნეობის განვითარებასთან დაკავშირებული პროფესიული ხედვები, დაბოლოს, მმართველობის დემოკრატიული მოდელის (ევროპული მოდელის) დაფუძნების იდეა საქართველოში. ილია ჭავჭავაძე აგრძელებდა ჩვენი წინაპრების გზას, მათ არჩევანს — როდესაც საქართველოს არჩევნის შესაძლებლობა ჰქონდა, ის ყოველთვის ირჩევდა განვითარების დასავლურ გზას, რაც გამოიხატებოდა ქრისტიანული ღირებულებების პირველადობით.
ზემოთ კიტა აბაშიძე ვახსენე. დააკვირდით, როგორ ლოგიკურად ხედავს იგი გარკვეული კონცეფციის განვითარების ხაზს ილიას შემოქმედებაში. „თუ ლუარსაბი და დარეჯანი, ეს დათიკოს კანონიერი მშობლები, მუცლის ამოყორვით ემსახურებოდნენ ხორცს, დათიკო თავისი ხორცის ჟინიანობას გადაჰყვა, რომელიც სქესობრივი ვნებათაღელვის თავშესაფრად გადაქცეულიყო, ხოლო სისტემატიურმა ექსპლუატაციამ ხორცისა, სქესობრივი ენერგიის თავაშვებულმა, უსაზღვრო გაფლანგვამ, მთელი წოდება მოადუნა, სისხლი გაუშრო, ძარღვები დაუსუსტა და შემდეგი თაობა არჩილისა და კესოს სახით მოგვევლინა. კესო და არჩილი აჩრდილნი არიან. მათ არც არაფრის გაკეთება შეუძლიათ, არც კარგის წახდენა. მათ ხომ გრძნობებიც კი დაჩლუნგებული აქვთ იმდენზედ, რომ ფიზიოლოგიურ მოთხოვნილებას სჯაბნის თავში მშრალ-მშრალად დალაგებული, უსისხლხორცო ათასგვარი ტრადიცია. კესო გიორგის სიყვარულს ვერ გაუგებს არა თუ მარტო იმიტომ, რომ წარმოდგენაც კი არ შეუძლია, გლეხსა და ბატონს შორის სიყვარულის ხიდის გადება შეიძლებოდეს, იმიტომაც, რომ მას სქესობრივი ენერგია დაჩლუნგებული აქვს“. აი, რას წერდა კიტა აბაშიძე. აქედან უნდა დავასკვნათ, რომ კაცისა თუ ქვეყნის სასიცოცხლო ენერგია უმიზნობას შეიძლება შეეწიროს. რასაკვირველია, ყველაფერი ეს, მერე მიდის ლუარსაბ თათქარიძემდე. როგორც აკაკი ბაქრაძემ შენიშნა, „ეს იყო არაფრობის უარყოფა“, რაც ილიას მიერ მხატვრულად წარმოდგენილია „კაცია ადამიანში?!“
თუ ილია ჭავჭავაძის მოღვაწეობის კიდევ ერთ მომენტს შევეხებით, მან აჩვენა განათლების მნიშვნელობა, შექმნა საქართველოს ისტორიის, ქართული კულტურისა და ხელოვნების ახალი — ობიექტურ ანალიზსა და შეფასებაზე დაფუძნებული ხედვა. ეს ხედვა იყო იმდენად თვითკრიტიკული, რომ, ხშირ შემთხვევაში, ქართველი საზოგადოების აღშფოთებასაც კი იწვევდა. მაგალითად, „რა ვაკეთეთ, რას ვშვრებოდით?!“, „ბედნიერი ერი“, „კითხვა-პასუხი“ ან „აჩრდილი“, სადაც წერს „აქ არვის, დიდსა თუ პატარასა, ქვეყნის ტკივილით არ სტკივა გული“. აქვე ნაჩვენებია, რომ არც სულიერი დედაქალაქი საქართველოსი — მცხეთა და არც პოლიტიკური დედაქალაქი — თბილისი აღარ არიან იმ ღირებულებებს დაწაფებულნი, რაც ოდითგან განაპირობებდა საქართველოს ისტორიის სწორი მიმართულებით მსვლელობას.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მომენტი — ილია ჭავჭავაძე იყო ადამიანი, რომელიც შეებრძოლა საქართველოში გაბატონებულ აზრს, რომ ყველაფერი, რაც ჩვენ განვითარებასა და წარმატებას, კეთილდღეობასა თუ ძალმოსილებას აბრკოლებს, „სხვისი ბრალია“. დავით გურამიშვილი ეცადა, დაენახვებინა ქართველებისთვის (სულხან-საბაც ეცადა ამას), რომ მარცხს განაპირობებს დიდწილად ის, რასაც შენ არ აკეთებ და არა ის, რასაც შენ გიკეთებენ. ჩვენ მტერი და დამპყრობელი არასოდეს გვაკლდა, არც ჩვენი განვითარების მოწინააღმდეგეები, მაგრამ მთავარი ის არის, რომ საკუთარი დანაშაული, საკუთარი გადაცდომებიც დავინახოთ, შევაფასოთ და აღარ გავიმეოროთ. თუმცა, ეს მაინცადამაინც არ გვჩვევია — ჩვენ (წარსულშიც და ახლაც) სისტემატურად ვუშვებთ ერთსა და იმავე შეცდომებს. ეს ხედვა, რომ ყველაფერი სხვისი ბრალი არ არის, დღესაც ჯერ კიდევ დასამკვიდრებელია. გვირჩევნია, სხვებზე, სხვის დანაშაულზე ვილაპარაკოთ და არა საკუთარ პასუხისმგებლობაზე. ილია ჭავჭავაძე სწორედ ამას მოგვიწოდებდა, რომ ობიექტური ხედვის თვალები გაგვეხილა. და თუ ვამბობთ, რომ მის გზას მივყვებით, მის იდეებს ვახორციელებთ, ეს უნდა გავითვალისწინოთ. იმისათვის, რომ საქართველო რაციონალურად მოაზროვნე და მოქმედ ქვეყნად ქცეულიყო, ილია ჭავჭავაძემ დააყენა „ახალი ქართველის“ აღზრდის საკითხი, რასაკვირველია, იმის სრული შეგრძნებითა და შეგნებით, რომ ის, რაც ტრადიციულია, ღირებულია, შეინარჩუნოს ადამიანმა, მაგრამ პარალელურად, წინ წამოსწია განვითარების იდეა, ახალი ღირებულებების, ახალი შესაძლებლობების მოპოვების იდეა. მაგალითად, ლექსში „ქართვლის დედას“ ამბობს: „მოვიკლათ წარსულ დროებზე დარდი, ჩვენ უნდა ვსდიოთ ახლა სხვა ვარსკვლავს, ჩვენ უნდა ჩვენი ვშვათ მყოობადი, ჩვენ უნდა მივცეთ მომავალი ხალხს“. მაშინაც და ახლაც ქართველი საზოგადოება წარსულის განდიდებაში ღვრიდა ცრემლებს. სულ მივსტირით დავით აღმაშენებლის დროს, რომელიც, პირდაპირ უნდა ვთქვათ, ქართველებს დიდად არ უყვარდათ იმიტომ, რომ მან შექმნა სახელმწიფო, სადაც სრულად აკონტროლებდა ქართველთა „განზე წასვლის“ სურვილს და უწესრიგობისკენ მიდრეკილებას. „აღმაშენებელი“ მას მოგვიანებით უწოდეს. სიმპტომატურია, რომ თითქმის არც ერთი ხალხური ლექსი არ არის დაწერილი დავით აღმაშენებელზე. ძალიან ბევრი ლექსია თამარზე, ერეკლე მეფეზე (ეს ხალხის სიყვარულის გამომხატველია), მაგრამ დავითზე და გიორგი ბრწყინვალეზე — არც ერთი.
ილია ჭავჭავაძემ მუდმივი განვითარების იდეა გააცოცხლა საქართველოში. ის იყო პროვინციული აზროვნების ჭაობიდან ჩვენი გამოყვანის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ნიშანსვეტი. სახარებისეული იდეა და მოწოდება, რომ ადამიანი მუდმივად ესწრაფვოდეს სრულქმნილებას — „იყვენით თქვენ სრულ, ვითარცა მამაი თქვენი ზეცათაი სრულ არს“ (მათე, 5, 48) ილია ჭავჭავაძისთვის იყო მრწამსი და კრედო. ის არ იყო ძალიან რელიგიური ადამიანი, მაგრამ კარგად ესმოდა იმ ღირებულებების და უცვალებელი პოსტულატებისა, რაც მოცემულია სახარებასა და მთლიანად ბიბლიაში.
აი, მოკლედ, ვინ არის ილია ჭავჭავაძე, მივდევთ თუ არა მის ნაკვალევს, ვიზიარებთ და ვაცნობიერებთ თუ არა მის ნააზრევსა და ნაღვაწს. მეჩვენება, რომ არც დღევანდელ ქართველს აქვს გაცნობიერებული ილიას ფენომენი. მხოლოდ საიუბილეო დღეებში მასზე ფიქრისა და ლაპარაკის გამო ვერ ჩავითვლებით ილიას გზის ჭეშმარიტ გამგრძელებლებად. ეს გზა კი გაქვავებული დოგმებისკენ კი არ მიგვიძღვის, არამედ ცოცხალი აზროვნებისკენ, რომელიც — ერთადერთი! — უზრუნველყოფს კაცის, საზოგადოებისა თუ სახელმწიფოს მუდმივ და მიზანმიმართულ განვითარებას.
|
