2016-12-08 განათლების პოლიტიკა და სოცუზრუნველყოფის პოლიტიკა ერთმანეთისგან უნდა გავმიჯნოთ
განათლების სისტემაში ბევრი ცვლილება დაანონსდა. მინისტრმა განაცხადა, რომ სამინისტროს სამვადიანი სტრატეგია აქვს: „ერთი არის მოკლევადიანი, ანუ რაც შედეგს მოიტანს მომავალი წლის ბოლომდე, მეორეა ის ღონისძიებები, რომელიც შედეგს მოიტანს 2018-2019 წლებში და მესამე ჯგუფი ღონისძიებების, რაც შედეგს მოიტანს 2020 და შემდგომი წლების განმავლობაში“. მინისტრის მიერ გახმოვანებულ ინიციატივებს საზოგადოებაში დიდი გამოხმაურება მოჰყვა და მოლოდინი — რეალურად რა შეიცვლება სისტემის გაუმჯობესებისთვის. ცვლილებამდე კი, რა გამოწვევების წინაშე დგას დღეს ჩვენი განათლების სისტემა, რატომ არ არის საზოგადოებაში სკოლის ფუნქცია სწორად გააზრებული, როგორ დირექტორებს უნდა ვანდოთ 21-ე საუკუნის სკოლები, რატომ ვერ შეუწყო ხელი ერთიანმა ეროვნულმა გამოცდებმა სკოლების განვითარებას და სად დაიკარგა კავშირი სკოლასა და უმაღლესს შორის — ამ და სხვა თემებზე საუბრობს სამოქალაქო ინტეგრაციისა და ეროვნებათშორისი ურთიერთობების ცენტრის თავმჯდომარე შალვა ტაბატაძე.
— რა არის დღევანდელი სკოლის ძირითადი გამოწვევა?
— სამწუხაროდ, ჯერ კიდევ საბჭოთა სკოლის ძირითად მახასიათებლებს ვინარჩუნებთ როგორც ორგანიზების (სისტემის დალაგების), ისე სასკოლო ცხოვრებისა და სწავლების პრაქტიკის თვალსაზრისით, ასევე, ინფრასტრუქტურული, განლაგებისა და რაოდენობის და ურთიერთობების თვალსაზრისითაც. სკოლას რეფორმირება არ განუცდია. მიუხედვად იმისა, რომ რეფორმა ჩატარდა დეცენტრალიზაციისა თუ მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების მიმართულებებით, მთავარ გამოწვევად მაინც რჩება იმის გააზრება, როგორ შევქმნათ დღევანდელი ეპოქის შესაბამისი სკოლა. მეტ-ნაკლებად, იდეების დონეზე, ეს გააზრებულია ზოგადი განათლების ეროვნულ მიზნებში, მაგრამ ახლა მთავარია, ვიცოდეთ, როგორ მივაღწიოთ ამას რეალობაში. სისტემა, რომელიც საბჭოთა კავშირის დროს არსებობდა, შეიძლება კონკრეტული ქვეყნის მიზნებისთვის იდეალური იყო, თუმცა, ჩვენ 21-ე საუკუნეში ვცხოვრობთ და სულ სხვა მოცემულობა გვაქვს. ამიტომ უნდა დავივიწყოთ, რომ საბჭოთა სკოლა იყო კარგი (თუმცა, საკამათოა კარგი იყო თუ ცუდი), მთავარია, ვიცოდეთ, რომ დღეს ის არაფერს მოგვცემს. სამწუხაროდ, მასწავლებლებისა და მშობლების ნაწილს ჯერ კიდევ აქვს საბჭოთა სკოლის ნოსტალგია. ხშირად, როცა მინისტრის კომენტარებს ვუსმენ, ის სისტემას ხედავს საკუთარი პერსპექტივითა და საკუთარი გამოცდილებით სკოლაში — რა გამოცდილება ჰქონდა მას სკოლაში, როგორი მასწავლებლები ჰყავდა და რას აკეთებდნენ ისინი გაკვეთილზე, მოსწავლეები სამოსნები იყვნენ სკოლაში, მაგრამ მათ ურთიერთობა ისწავლეს ქუჩაში და დღეს წარმატებულები არიან და ა.შ. მინისტრის რიტორიკა არ სცდება საკუთარ გამოცდილებას სკოლაში და მას, სამწუხაროდ, საბჭოთა სკოლის გამოცდილება აქვს. ის ფიქრობს, რომ რაც იქ იყო კარგი, თავისი მსოფლმხედველობით, საბავშვო პერსპექტივით, ის დააბრუნოს, ცუდი კი შეცვალოს. რეალურად კი, საბჭოთა სკოლას თავი უნდა დავანებოთ და მხოლოდ იმაზე ვიფიქროთ, როგორი სკოლა გვჭირდება 21-ე საუკუნეში. შესაბამისად, ჩვენი მიზანი და ნებისმიერი მინისტრის მიზანი უნდა იყოს 21-ე საუკუნის მოთხოვნების შესაბამისი სკოლის შექმნა და იმ გზების ძებნა, რა უნდა გაკეთდეს ამისთვის. სწორედ ამის მიხედვით უნდა განვითარდეს მასწავლებელთა მომზადების პროგრამები უმაღლეს სასწავლებლებში, მასწავლებელთა გადამზადების პროგრამები, სკოლის დირექტორის არჩევისა და შერჩევის საკითხები და მათი პროფესიული განვითარება. ამის მიხედვით უნდა განისაზღვროს მისი როლი სასკოლო ცხოვრებაში და დღევანდელი დირექტორის ფუნქცია ამით ჩავანაცვლოთ, რადგან სკოლის დირექტორების საქმიანობა დღეს საბუღალტრო შესყიდვებისა და ტექნიკურ-ადმინისტრაციული საკითხებით შემოიფარგლება.
— მაინც როგორი დირექტორი სჭირდება დღევანდელ სკოლას?
— სკოლა რეალურად იმ საზოგადოების მინი-მოდელი უნდა იყოს, რომელშიც ცხოვრობენ და სკოლის გარეთ, შემდგომში, მოუწევთ ყოფნა ადამიანებს. ამიტომაც სკოლიდან სხვა სისტემაში ტრანზიცია არ უნდა იყოს რთული. მაგრამ წარმოიდგინეთ, როგორ უნდა გავზარდოთ ლიდერი, აქტიური და კრიტიკულად მოაზროვნე ბავშვები გარემოში, სადაც ისინი ხედავენ, რომ სკოლის დირექტორი მორჩილია და დამოუკიდებლად ელემენტარულ გადაწყვეტილებას ვერ იღებს; ხედავს მასწავლებელს, რომელიც ემორჩილება სკოლის დირექტორს. ემორჩილება და მის მიღმა ვერც კი იხედება, ურთიერთობაშიც არ არის თავისუფალი; ამჩნევს იმასაც, რომ მისი ხმა სასკოლო ცხოვრებაში არც ისე შესამჩნევია (ან ხმამაღალია). ეს არ გულისხმობს მაინცდამაინც მოსწავლეთა თვითმმართველობაში მონაწილეობას, არამედ — დემოკრატიულ ინტერაქციას სასწავლო პროცესში. ჩვენ ვზრდით ან გვინდა გავზარდოთ დემოკრატიული საზოგადოების წევრი მოქალაქეები არადემოკრატიულ გარემოში. არადა, თავისუფალ აზროვნებას და კრიტიკულად მოაზროვნე ადამიანს მარტო სასწავლო პროცესი არ აყალიბებს, რომელიც უშუალოდ კლასში გაკვეთილის სახით ხორციელდება, არამედ ის სასკოლო კლიმატი და გარემო, რომელშიც უწევს ცხოვრება მოსწავლეს.
დეცენტრალიზაცია, თავისთავად, მიზანი არ არის, ის ინსტრუმენტია მინი-საზოგადოების შესაქმნელად. მინი-საზოგადოება უნდა იყოს დამოუკიდებელი ერთეული, რომელიც დამოუკიდებლად მართავს სკოლას. თუმცა, დირექტორის არჩევის შემთხვევაში, შეიძლება განვიხილოთ არა მხოლოდ სამეურვეო საბჭოს მიერ მისი არჩევა, არამედ პროფესიული ნიშნით მისი სკოლაში წარგზავნა. შესაძლოა შერეული სისტემაც არსებობდეს. სამინისტრო დარწმუნებული უნდა იყოს, რომ დირექტორი პროფესიული ნიშნითაა კარგად მომზადებული (პროფესიული და არა პოლტიკური) და ამ ნიშნის გათვალისწინებით ირჩევს სკოლა მისთვის ყველაზე სასურველს. ჩვენ უნდა გვყავდეს 2000 კარგად მომზადებული დირექტორი, ყველაზე მაგარი პროფესიონალები, თუნდაც 10-ათასიანი ხელფასით, თუნდაც გაგზავნილები მთის რეგიონში და ა.შ. სწორედ მათ ხარჯზე მასწავლებელთა პროფესიული განვითარება და სასკოლო პროცესების მართვა უნდა გადავიტანოთ თბილისიდან რეგიონებში — სკოლებში. ასეთ კარგად მომზადებულ და პროფესიონალ 2000 დირექტორს (თუმცა, ვფიქრობ, რომ ამდენი სკოლა და, შესაბამისად, დირექტორი არ გვჭირდება) უნდა მივანდოთ სკოლის ბედი. მთავარი აქცენტი ისეთ დირექტორებზე უნდა გავაკეთოთ, რომლებიც შექმნიან თავიანთ სკოლებში პროფესიული განვითარების კულტურას და ისეთ მინი-საზოგადოებას, რომელიც დემოკრატიულ პრინციპებს დაემყარება. აი, ასეთი დირექტორი გვჭირდება, რომელსაც ვანდობთ სკოლას. მათ კი აუცილებლად უნდა მივცეთ მერე ის ინსტრუმენტები, რომლის საშუალებითაც შეძლებენ სკოლის ფუნქციის აღდგენას.
— როგორ ფიქრობთ, არის თუ არა ჩვენს საზოგადოებაში სკოლის ფუნქცია სწორად გააზრებული?
— საზოგადოებაში სკოლის ფუნქციის გააზრება არასწორია, რადგან ის ფიქრობს, რომ სკოლამ ბავშვი უმაღლესი განათლებისთვის, გამოცდებისთვის უნდა მოამზადოს. რეალურად კი, ეს სკოლის ერთ-ერთი ფუნქციაა და არა მთავარი. სინამდვილეში ასეთი ვითარებაა: საზოგადოება სკოლას ანიჭებს ფუნქციას მისაღები გამოცდებისთვის მოამზადოს ახალგაზრდა, მაგრამ სასკოლო ცხოვრებას არანაირი გავლენა არ აქვს მისაღებ გამოცდებზე. ანუ არანაირი გავლენა არ აქვს მისაღებ გამოცდებზე იმას, თუ რა გააკეთა მოსწავლემ სკოლაში 12 წლის განმავლობაში. შესაბამისად, დაიკარგა კავშირი სკოლასა და უმაღლესს შორის. მინისტრის პოზიციას, რომ სკოლა ცხოვრებისთვის უნდა ამზადებდეს მოსწავლეს და არა მხოლოდ გამოცდებისთვის, ვეთანხმები, თუმცა მინისტრი ამას არ უნდა ამბობდეს. იმიტომ, რომ ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნებით და ეროვნული სასწავლო გეგმით მკაფიოდაა ჩამოყალიბებული, რისთვის ამზადებს სკოლა ბავშვს. საზოგადოების მოთხოვნა, გამოცდისთვის მოამზადოს სკოლამ ბავშვი, სისტემის მინუსია, რომელიც მინისტრმა უნდა გამოასწოროს და ამას შეთანხმება აღარ სჭირდება. პოლიტიკური ნება და მინისტრის გადაწყვეტილებებია საჭირო, რომ სკოლამ კუთვნილი ფუნქცია დაიბრუნოს. ამდენად, მინისტრმა კი აღარ უნდა არკვიოს, რაც განსაზღვრულია, არამედ უნდა აღასრულოს. თუმცა, თავისთავად, გამოცდებისთვის მომზადებაც არ გამორიცხავს ცხოვრებისთვის მომზადებას, ამიტომ ცხოვრებისთვის რომ უნდა მოამზადოს, ეს ფუნქცია უნდა გავუძლიეროთ სკოლას, ხოლო ცხოვრებისთვის და გამოცდებისთვისაც რომ უნდა მოამზადოს, ეს ფუნქციაც უნდა დავუბრუნოთ.
— სად დავკარგეთ კავშირი სკოლასა და უმაღლესს შორის?
— 2005 წელს, ერთიანი ეროვნული გამოცდების შემოღება უდავოდ ძალიან პროგრესული და მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო. ამით გაჩნდა ინსტრუმენტი კორუფციის აღმოსაფხვრელად. თუმცა, მაინცდამაინც კორუფციის აღმოფხვრა არ არის პირველადი მიზანი, ისიც ერთ-ერთი საშუალებაა უფრო დიდი მიზნის — უმაღლეს სასწავლებლებში თანასწორობის — მისაღწევად. ყველა აბიტურიენტს უნდა მიეცეს უმაღლეს სასწავლებელში ჩარიცხვის უფლება და ეს მართლაც ასე მოხდა. როგორც იქნა, ამით მოვსპეთ მხოლოდ სოციალურად დაწინაურებული ადამიანების პრივილეგია — ვისაც ფული ჰქონდა, ის რომ ხვდებოდა უმაღლეს სასწავლებელში. მიუხედავად იმისა, რომ შეიქმნა ინსტრუმენტი, რომელმაც აღმოფხვრა კორუფცია და ჩამოაყალიბა ობიექტური გამოცდების სისტემა, საბოლოოდ მიზანს მაინც ვერ მივაღწიეთ. ისეთ ფაკულტეტებზე, რომელიც უზრუნველყოფს კარგ დასაქმებას და კარგ შემოსავალს, ისევ მაღალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე ადამიანები გვხვდებიან, ანუ ამ ინსტრუმენტით სოციალური მობილობის ზრდას ვერ მივაღწიეთ. აქვე გეტყვით იმასაც, რომ 2005-დან 2016 წლამდე იმავე დონეზე დავრჩით და ვერ განვვითარდით. გამოცდების სისტემამ ვერც სკოლების განვითარებას შეუწყო ხელი, რაც გრძელვადიან პერსპექტივაში უნდა ყოფილიყო გათვლილი, სასკოლო ცხოვრებას — სკოლის ნიშანს თუ სასკოლო გამოცდებს გარკვეული გავლენა-მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა მისაღებ გამოცდებზე. აი, აქ დაიკარგა კავშირი სკოლასა და უმაღლესს შორის.
გარდა ამისა, მისაღებმა გამოცდებმა უმაღლესებს სრულიად წაართვა სტუდენტთა შერჩევის პროცესში მონაწილეობის უფლება, ეს კი მათ განვითარებასა და ინტერესებს, რასაკვირველია, აფერხებს. თუმცა, სამაგისტრო დონეზე, უმაღლესებს ეს ფუნქცია აქვთ და ამას კორუფცია არ დაუბრუნებია სისტემაში. აქედან გამომდინარე, შეიძლება გავაკეთოთ დასკვნა, რომ ასეთი შერეული მოდელის პირობებში კორუფცია არ დაბრუნდება უმაღლეს სასწავლებლებში და მათ მეტი როლი და დაინტერესება ექნებათ სწორად შეარჩიონ სტუდენტები, მხოლოდ ისინი, ვინც მათ სჭირდებათ. ამავდროულად, მისაღები გამოცდების სისტემამ უნდა უზრუნველყოს ხარისხის განვითარება სკოლაში, პოზიტიურად უნდა შეუწყოს ხელი სკოლის ფუნქციის აღდგენას და ინტერესს, რომ სკოლაში განათლების ხარისხმა აიწიოს. სამწუხაროდ, დღეს ეს ინტერესი ფუნქციურად არ არსებობს, საზოგადოების აღქმაც ასეთივეა. ფაქტობრივად, სკოლა გამოვფიტეთ და უფუნქციოდ დავტოვეთ.
— მასიური უმაღლესი განათლების იდეას მინისტრი არ ემხრობა და ამბობს, რომ დღეს უმაღლეს სასწავლებელში აბიტურიენტთა 80 პროცენტი აბარებს, ეს კი სწავლის ხარისხზე ცუდად აისახება და მისი აზრით, უმაღლესი განათლება, თუნდაც 20 პროცენტისთვის, საკმარისია. თქვენი აზრით, როგორ აისახება უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობის ზრდა ქვეყნის განვითარებაზე?
— ხელმისაწვდომობა და იდეა მასიური უმაღლესი განათლების შესახებ, ეს არის მიმართულება, რომელსაც უკვე ყველა ქვეყანა იზიარებს იმიტომ, რომ მხოლოდ „ელიტების“ მომზადება ვერ უზრუნველყოფს საზოგადოების განვითარებას. ჩვენ ვცხოვრობთ 21-ე საუკუნეში და თუ მე-20 საუკუნეში არ იყო საჭირო უმაღლესი განათლება გარკვეული პროფესიებისთვის, თანამედროვე ტექნოლოგიების პირობებში, ეს ყველა პროფესიისთვის უმნიშვნელოვანესია. თუ განვითარებული ეკონომიკა გვინდა, ამას მხოლოდ „ელიტური“ განათლებით ვერ მივაღწევთ. მეორე მხრივ, ჩვენ გვჭირდება განვითარებული და განათლებული საზოგადოება და არა განათლებული ელიტა და დამორჩილებული საზოგადოება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეს იქნება მუდმივად წარუმატებელი საზოგადოება და წარუმატებელი ქვეყანა, ამიტომ უნდა იზრუნოს ქვეყანამ მთლიანად საზოგადოების განათლებაზე და ამის ერთ-ერთ ინსტრუმენტად მასიური და ხელმისაწვდომი უმაღლესი განათლება გაიხადოს. განათლების მიღმა დარჩენილი ადამიანები გაცილებით მეტი ტვირთია სახელმწიფოსთვის, ვიდრე უმაღლესი განათლების მქონე ადამიანები, რადგან განათლების მიღმა დარჩენილების უმეტესობა, ძირითადად, ქუჩაში ინაცვლებს და ასეთი ადამიანებისგან საუკეთესოს არ უნდა ველოდოთ.
— უმაღლესის ალტერნატივად მინისტრი ახალგაზრდებს პროფესიულ განათლებას სთავაზობს?
— პროფესიული განათლება საზოგადოებაში, ზოგადად, უარყოფით კონტექსტშია აღქმული. ამას გარკვეული მიზეზებიც აქვს და ერთ-ერთი მინუსი ის ჩიხია, რომელსაც უმაღლესში სწავლის გაგრძელება ქმნის. მეცხრე კლასიდან ახალგაზრდა თუ პროფესიულ სასწავლებელში წავიდა, ფაქტობრივად, ის უმაღლეს სასწავლებელში სწავლის გაგრძელების უფლებას კარგავს. ეს დაბრკოლება აუცილებლად უნდა აღმოიფხვრას და ამის გამო მოსწავლემ არ უნდა თქვას უარი პროფესიული განათლების არჩევაზე. მომავალში, თუკი გადაწყვეტს პროფესიული მიმართულება უმაღლესის ხაზით გააგრძელოს, დაბრკოლება არ უნდა შეექმნას. აქედან გამომდინარე, ალბათ, უმჯობესია, პროფესიულ სასწავლებელში ისწავლებოდეს აკადემიური საგნებიც, რომელიც, ფაქტობრივად, ზოგად განათლებასაც მისცემდა ახალგაზრდას. ეს მოდელი გაცილებით უფრო მიმზიდველს გახდის სკოლის მოსწავლისთვის პროფესიულ სასწავლებელს. დღეს კი, ძირითადად, პროფესიულ განათლებას, 19-21 წლის ახალგაზრდები იღებენ. თუმცა, ამის გარეშეც არაპრესტიჟული და არაპოპულარულია ჩვენს საზოგადოებაში პროფესიული განათლება, მიუხედავად იმისა, რომ დასაქმების თვალსაზრისით, უფრო მეტი შესაძლებლობა აქვს უმაღლესთან შედარებით. შესაძლებელია, ვიფიქროთ უმაღლესისა და პროფესიული განათლების ინტეგრირებული მოდელების დამუშავებაზე, ანუ ადამიანმა, პროფესიულ განათლებასთან ერთად, მიიღოს უმაღლესი განათლებაც და უმაღლესი აკადემიური ხარისხი საბაკალავრო დონეზე. ამით პროფესიულ განათლებას უფრო მაღალ საფეხურზე ავიტანთ. დღეს კი, ძირითადად, პროფესიული განათლება მცირე კურსებით შემოიფარგლება, სადაც ხელობას ეუფლებიან. პროფესიულ განათლებასაც სერიოზული რეფორმირება სჭირდება, თუმცა იმის საფრთხე მაინც არსებობს, რომ „ელიტები“ წავლენ უმაღლესში, ხოლო დანარჩენები დაეუფლებიან ხელობას — სოციალური და საზოგადოებრივი განვითარების თვალსაზრისით ეს მიდგომაც არასწორია.
— სახელმწიფო აუდიტის სამსახურმა სამ უნივერსიტეტში სწავლის ხარისხი გამოიკვლია, რომლის მიხედვით ძალიან დაბალია სტუდენტთა აკადემიური მაჩვენებელი. სხვა მიზეზებთან ერთად მინისტრი დაფინანსების სისტემას ასახელებს და მის შეცვლას გეგმავს. ამბობს, რომ ასეთი დაფინანსების სისტემით სწავლების ხარისხის გაუმჯობესება შეუძლებელია.
— როცა მინისტრი დაფინანსების პრობლემაზე საუბრობს, ამით რეალურ პრობლემაზე საუბარს ერიდება. მას სხვა საკითხებზე გადააქვს აქცენტი, რომელიც, რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია, მაგრამ არა გადამწყვეტი პრობლემის მოსაგვარებლად. მიუხედავად იმისა, რომ უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების დაფინანსება ძალიან მცირეა (ასევე ზოგადი განათლების), პრობლემა უფრო მეტად არსებული დაფინანსების ფარგლებში არასწორად მართვა და არასწორი ხედვაა.
როგორ შეიძლება უმაღლესი განათლების განვითარებაზე ლაპარაკი და მისი ხარისხის გაუმჯობესებაზე ფიქრი, როცა ჩვენი პროფესორ-მასწავლებლები ამისთვის მზად არ არიან. დღევანდელ ეტაპზე, ამაზე არავინ საუბრობს, რადგან პოლიტიკური თვალსაზრისით ყველას ეშინია პროფესორების მომდურების, ანუ იმ ელიტის, რომელთა დიდი ნაწილი საბჭოთა ინტელიგენციაა და რომელიც თუ აყვირდა, ყველას პოლიტიკურ კარიერას დაასრულებს, მათ შორის რექტორისას და მინისტრისას. ამიტომ, ამ საბჭოთა გაბატონებულ კლანს დღესაც აქვს საკმაოდ დიდი ძალა, ვიდრე სტუდენტებს და ყველა ერიდება მათ გაბრაზებას. ამის გამო საუბრობენ დაფინანსების სიმცირეზე და არავინ არაფერს ამბობს იმაზე, რომ ჩვენ არაკვალიფიციურ პროფესორ-მასწავლებლებს ვაფინანსებთ (ყველას არ ვგულისხმობ, რა თქმა უნდა). რეალურად არაფერს ვაკეთებთ იმისთვის, რომ სწავლის ხარისხი კვალიფიციური პროფესორების ხარჯზე ავწიოთ და დაფინანასება მეცნიერებაში ახალგაზრდების მოზიდვის მიმართულებით გავზარდოთ. ჩვენ სწორად უნდა გადავწყვიტოთ ექვსი ათასი არაკვალიფიციური პროფესორ-მასწავლებლის შენახვაა პრიორიტეტი თუ ამ თანხით ახალი ათასი პროფესორ-მასწავლებლის მომზადება, თუნდაც საზღვარგარეთ. რა თქმა უნდა, პრიორიტეტი ახალგაზრდა მეცნიერები არიან.
პრობლემაა ისიც, რომ ვერა და ვერ შემოვიდა უმაღლეს სასწავლებლებში სისტემა, რომელიც პროფესორ-მასწავლებლების შერჩევაში მნიშვნელოვან წილს საერთაშორისოდ მიღებულ ინდიკატორებს მიანიჭებს — კვლევებს, მათ გავლენას საერთაშორისო სამეცნიერო წრეებზე, ნაშრომების გამოქვეყნებას და ა.შ. რატომ? იმიტომ რომ, პროფესორთა უმეტესობა ამ კრიტერიუმებს ვერ დააკმაყოფილებს. ანუ ჩვენი პროფესორების მომზადების ხარისხი ძალიან დაბალია და რაც არ უნდა ბევრი ფული დავხარჯოთ, ისინი კარგად მაინც ვერ ასწავლიან, აქედან გამომდინარე, ვერც სწავლის ხარისხს ასწევენ. სამწუხაროდ, უმაღლესი სასწავლებლების პროფესურის 90%-ს სწორედ ასეთი პროფესორ-მასწავლებლები შეადგენენ. აქცენტები ცოტა სხვა მიმართულებით უნდა გაკეთდეს. მესმის, რომ ადამიანების სოციალური დაცულობა მნიშვნელოვანია როგორც სკოლებში, ისევე უმაღლესებში, მაგრამ ერთმანეთისგან უნდა გავმიჯნოთ განათლების პოლიტიკა და სოცუზრუნველყოფის პოლიტიკა. იგივე შემიძლია გითხრათ იმ 21% პენსიონერ მასწავლებელზე, რომელიც დღეს სკოლაში გვყავს (სავარაუდოდ, 20 წლის შემდეგ 50% გვეყოლება). რასაკვირველია, მათი სოციალური დაცვა არ უნდა მოხდეს მოსწავლეთა ხარჯზე, ამაზე სოციალური დაცვის ინსტრუმენტებით უნდა იზრუნონ. სოციალური დაცულობა კარგია მომავალი მასწავლებლების მოსაზიდადაც.
— ახალგაზრდების მოზიდვისთვის სამინისტრომ მასწავლებელთა მომზადების მოკლევადიანი პროგრამა დაიწყო. არის თუ არა ეს სწორად გათვლილი ნაბიჯი კვალიფიციური ახალგაზრდა კადრების სკოლაში შესაყვანად?
— მასწავლებელთა მომზადების პროგრამები დღევანდელი შემადგენლობით, დღევანდელი პროგრამებით, დღევანდელი რესურსებით, ვერ ამზადებენ თანამედროვე მოთხოვნების მასწავლებლებს. თუ არ ვაღიარეთ, რომ მასწავლებელთა განათლების პროგრამებს უმაღლესებში სერიოზული რეფორმა სჭირდება, ბევრ კარგად მოზიდულ აბიტურიენტსაც ცუდად გამოუვა ეს პროგრამა. ერთი მხრივ, მოზიდვა სწორი პოლიტიკაა და დიდი კონკურენციის პირობებშიც კი, აქ საუკეთესოები უნდა ხვდებოდნენ. უნდა შევქმნათ სისტემა, სადაც საუკეთესო მოხვდება და მას დავახვედროთ ყველაზე საუკეთესო პროფესურა, რომელიც პროფესიონალ ახალგაზრდა კადრს გაზრდის. სამწუხაროდ, დღეს ასე არ ხდება. არადა, ამის რესურსი ქვეყანას აქვს. ვფიქრობ, ხელისშემშლელია უმაღლესი განათლების სისტემის ჩაკეტილობაც, რეალურად სისტემაში არ უშვებენ ადამიანებს, რომლებსაც შეუძლიათ კარგი მასწავლებლების მომზადება. ჩვენ გვჭირდება კარგი პროფესორები და მკვლევრები განათლების მიმართულებით, რომელთაც მსოფლიო აღიარება აქვთ და პრაქტიკოსი მასწავლებლები, რომელთაც არ აქვთ აკადემიური ხარისხი, მაგრამ აქვთ ძალიან კარგი ცოდნა და უნარები პრაქტიკაში, როგორ ასწავლონ და გამოზარდონ მომავალი მასწავლებლები. სწორედ ამ ნაზავითაა შესაძლებელი კარგი პროგრამის დაგეგმვა და განხორციელება. რაც მთავარია, ასეთები გვყავს, უბრალოდ, უნდა შევუშვათ ისინი უმაღლესებში.
— მასწავლებლის პროფესიული განვითარება ყველა დროის აქილევსის ქუსლია. გაუთავებელი ტრენინგების თუ სქემების შემუშავების მიუხედავად, ჩვენ გვყავს მასწავლებლები, რომელთა უმეტესობა ვერ აბარებს გამოცდას, უფრო სწორად ვერ ლახავს გამოცდით დაწესებულ ზღვარს. რა არის გამოსავალი?
— მასწავლებელი ყოველდღიურად უნდა ვითარდებოდეს სკოლაში. რა თქმა უნდა, ტრენინგები, გარე დახმარებები შესაძლებელია, მაგრამ ყველა კვლევა ადასტურებს, რომ, ამის ეფექტი მინიმალურია. მისი მთავარი პროფესიული განვითარება ხდება სკოლაში, ყოველდღიურად. ვინ უნდა გააკეთოს ეს? სკოლის დირექტორმა, რომელიც უნდა იყოს ყველაზე კვალიფიციური. შესაბამისად, ეს ყველაფერი უნდა გადავიტანოთ სკოლაში და სამინისტრომ კი არ უნდა გადაამზადოს 65 ათასი მასწავლებელი, არამედ ერთმა კარგმა დირექტორმა უნდა უზრუნველყოს თავისი სკოლის 20 მასწავლებლის პროფესიული განვითარება, იმ 20-მა მასწავლებელმა უნდა გადაამზადოს 40 მასწავლებელი — 60-მა მასწავლებელმა კი ერთად უნდა უზრუნველყოს სკოლაში ერთმანეთის პროფესიული განვითარება.
ჩემი აზრით, ერთ-ერთი სერიოზული პრობლემაა სახელფასო სისტემის მხოლოდ საათობრივ დატვირთვაზე მიბმა. სახელმწიფო მასწავლებელს, გაკვეთილის გარდა, კონკრეტულ მოთხოვნებს უყენებს, მაგრამ ამბობს, რომ ამის გაკეთებაში ფულს არ გადაუხდის. გამოდის, რომ მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების მთელი სქემა ფარსია და მასწავლებლის ერთადერთი დანიშნულება მისი გაკვეთილზე შესვლა და გამოსვლაა. ასეთ შემთხვევაში, მასწავლებელი არც ზრუნავს და არც მომავალში იზრუნებს საკუთარ განვითარებაზე, რადგან ის დამატებითი საქმიანობა, რასაც მისი განვითარება მოითხოვს და სკოლის საჭიროებიდან გამომდინარეობს, არ ფინანსდება.
— მინისტრი ამბობს, რომ მასწავლებლის გამოცდა შეურაცხმყოფელია, ამიტომ სხვა სახელი უნდა დაარქვან და დაწესებული ბარიერი გააუქმონ. სწორად მიგაჩნიათ გამოცდის ბარიერის მოხსნა?
— რას დავარქმევთ ეს მეორეხარისხოვანია. მთავარია, მასწავლებელს ჰქონდეს კვალიფიკაცია და თუ ვერ დააკმაყოფილებს სტანდარტებს, ის უნდა წავიდეს სკოლიდან. მინისტრს კი ასეთი მიდგომა აქვს: ის ამბობს, რომ ჩვენ მასწავლებლებს ისეთ რაღაცებს ვთხოვთ, რისი ცოდნაც უმაღლესს არ მიუცია. ეს მცდარი მოსაზრებაა, სახელმწიფომ მასწავლებელს უნდა მოსთხოვოს ყველა ის უნარი და საჭიროება, რომელიც 21-ე საუკუნის ეფექტურ მოქალაქეს აღზრდის. შეიძლება გამოცდა, როგორც მასწავლებლის შეფასების ინსტრუმენტი, სხვა ინსტრუმენტით ჩავანაცვლოთ, მაგრამ არასერიოზულია სახელი შევუცვალოთ მას და ხელოვნურად დავუგროვოთ კრედიტები, რომელიც სხვა საფეხურზე გადაიყვანს.
მასწავლებელი უნდა იყოს იმ უნარებისა და ცოდნის მატარებელი, რომელიც 21-ე საუკუნის მოთხოვნებს დააკმაყოფილებს და მის შესაბამის ადამიანს აღზრდის, სახელმწიფო კი ვალდებულია, შეამოწმოს და დაადასტუროს ჰყავს თუ არა ასეთი მასწავლებელი. მაგრამ მინისტრი სულ სხვა რამეს ამბობს, რომ ჩვენ გვყავს მასწავლებლები ისეთები, როგორიც გვყავს — გამოცდას ვერ აბარებენ, მაგრამ უნდა მოვუფიქროთ ისეთი რამ, რაც მათ კრედიტებს დაუგროვებს და შემდეგ საფეხურზე გადაიყვანს. აქ მიზანია არასწორი და აცდენილი უმთავრესს — მოსწავლის ნაცვალად, მიზანი ისეთი სისტემის შექმნაა, რომელიც მასწავლებელს, მიუხედავად დაბალი კვალიფიკაციისა, მისცემს შესაძლებლობას, დარჩეს სკოლაში და დაწინაურდეს კიდეც.
— „მაგარ შარში ვართ, ხალხო, ისეთი სასწავლო გეგმა გვაქვს, შეუძლებელია კარგად ასწავლო“ — ეთანხმებით თუ არა მინისტრს, რომ სკოლებში სწავლების დაბალ ხარისხს სწორედ ეს ცუდი სასწავლო გეგმა განაპირობებს?
— შეიძლება დავეთანხმო მინისტრს იმაში, რომ პროგრამები უნდა განვტვირთოთ და ოპტიმიზირებული გავხადოთ. ყურადღება მინდა გავამახვილო ინტეგრირებულ სწავლებაზე, რომელიც მთელ მსოფლიოში დადასტურდა, როგორც ყველაზე ეფექტური საშუალება მოსწავლეთა ცოდნის ხარისხის ამაღლების თვალსაზრისით, თუმცა ამ სისტემამ საქართველოში ვერ იმუშავა. არა იმიტომ, რომ ცუდია, არამედ იმ მიზეზით, რომ მასწავლებლები არ იყვნენ მზად ამისთვის. განათლება უნდა წავიდეს აკადემიური საგნების განტვირთვისკენ და არა კიდევ უფრო გადატვირთვისკენ. ეს შესაძლებლობას მოგვცემს, მოსწავლეები აღარ იყვნენ ზედმეტად გადატვირთული და სხვა უნარების განვითარებაც შეძლონ. ინტეგრირებულ სწავლებას მეორე პლუსიც აქვს — შედარებით ნაკლები მასწავლებლებით (რომელთა ხელფასების გადახდა და პროფესიული განვითარება სახელმწიფოს უფრო გაუადვილდება) შეიძლება წარიმართოს სკოლაში სწავლება. მათ შორის, უნდა მოხდეს დისტანციური სწავლების დანერგვაც, რომ აღარ გვყავდეს განწირული ბავშვები, რომლებიც სკოლიდან სკოლაში იმის გამო გადადიან, რომ ხარისხიან განათლებას ვერ იღებენ. შერეული ინსტრუმენტის შემუშავებაა საჭირო — ეროვნული სასწავლო გეგმები შეიძლება დავყოთ რამდენიმე მსხვილ ჯგუფად. მაგალითად, ჳჳჳ-ვჳ კლასებში „მე და საზოგადოება“ ცალკე საგნად კი არ უნდა დავამატოთ, არამედ ინტეგრირებულად ვასწავლოთ სხვა საგნებთან ერთად. მაგალითად, ტუალეტში რომ ჰიგიენის წესები უნდა დაიცვან, ამას „მე და საზოგადოება“ ვერ ასწავლის, იმიტომ რომ, პირველ რიგში, სკოლამ უნდა მოაწესრიგოს ტუალეტები და შექმნას ისეთი სასკოლო გარემო, სადაც ბავშვი ამას თავისთავად ისწავლის; ან თუნდაც სხვისი უფლებების დაცვა სკოლის სასადილოში რიგის დაცვით ვასწავლოთ, სადაც ბავშვები ერთმანეთს თავზე ახტებიან. ამით იმას კი არ ვამბობ, რომ „მე და საზოგადოება“ ცუდია, არამედ იმას, რომ მიდგომაა არასწორი. მაგრამ, პირველ რიგში, ინტეგრირებული გაკვეთილების დასანერგად, უმაღლესებმა უნდა მოამზადონ მასწავლებლები.
რაც შეხება, საგნების თემატიკის შემცირებას, რასაკვირველია, მნიშვნელოვანია, მაგრამ ამ პროცესში აუცილებლად პროფესიონალები უნდა იყვნენ ჩართულები. ვერაფრით დავეთანხმები მინისტრს იმაში, რომ უვარგისი ეროვნული სასწავლო გეგმა გვაქვს, დღეს თუ რამე გვაქვს გამართული, ეს ეროვნული სასწავლო გეგმებია, მაგრამ საკითხავია, როგორ აისახება ის სახელმძღვანელოებში.
ავტორები და გამომცემლობები სახელმძღვანელოების განვითარებაზე არ მუშაობენ, მაგალითად, 2011 წელს დაწერილ ბიოლოგიის სახელმძღვანელოში ერთ-ერთი აღწერა დისკრიმინაციული ხასიათის იყო. ამას მოჰყვა სახალხო დამცველის რეაგირება. 2015 წელს, როდესაც ავტორს ჰკითხეს, რატომ დაწერა ასე, მან უპასუხა, რომ არ ახსოვს რა დაწერა. ეს იმიტომ ხდება, რომ აღარც ავტორს და აღარც გამომცემელს თვალი არ უდევნებია, როგორ იმუშავა სახელმძღვანელომ სასწავლო პროცესში, რა საჭიროებები და ხარვეზები გამოიკვეთა. ამიტომ, როცა 2017 წლისთვის მას ისევ დაუკვეთავენ ახალი სახელმძღვანელოს დაწერას, დარწმუნებული ვარ, უკეთესს ვერ დაწერს, ან როგორ უნდა დაწეროს, სულ რაღაც ოთხ თვეში წიგნი, რომლის გადამუშავებაც კი არ გაკეთებულა. ეს იქნება ოდნავი ცვლილებებით „გადმოკატავებული“ (ან გადმოკოპირებული) ვერსია. თუ ასე გაგრძელდა, ასეთივე სახელმძღვანელოები გვექნება 2021-შიც, იმიტომ, რომ ყველაფერი ფარსია და ხუთ წელიწადში ერთხელ სახელმძღვანელოს იმიტომ ვცვლით, რომ ეს სადღაც გვიწერია, რომ უნდა შევცვალოთ და არა რეალური საჭიროებების და მოთხოვნების გათვალისწინებით. აქედან გამომდინარე, ახალი სახელმძღვანელოები, არც შინაარსობრივად და არც ხარისხობრივად, არ იქნება უკეთესი და, სამწუხაროდ, ვერც სასწავლო პროცესს გააუმჯობესებს. ბუნებრივია, ჩნდება კითხვა, მაშინ რატომ ვხარჯავთ ამდენ ფულს მის ბეჭდვაში ან მშობლებს რატომ ვახდევინებდით მის შესაძენად ამდენ ფულს. ამის მიზეზი ფორმალური მიდგომებია, რომელიც, ზოგადად, ყველაფერში გვახასიათებს. იმის ნაცვლად, რომ სახელმძღვანელოს ავტორს და გამომცემელს, იდეალური თუ არა, უკეთესი სახელმძღვანელოს შექმნა მოვთხოვოთ, ფორმალობით ვკმაყოფილდებით.
სასწავლო გეგმისა და სახელმძღვანელოს გაიგივება შეუძლებელია. კლასში, სადაც ოცი ერთმანეთისგან განსხვავებული მოსწავლე ზის, არ შეიძლება ყველას ერთი სახელმძღვანელო მოარგო ან ერთი რესურსით ერთნაირად ასწავლო. მიდგომაა არასწორი როგორც სამინისტროს, ისე მასწავლებლის მხრიდან, სასწავლო გეგმა კი არაფერ შუაშია. არ შეიძლება 2001 წელს და 2016 წელს ერთი და იმავე სტილითა და სახელმძღვანელოთი ასწავლო. მართალია, არსებული სახელმძღვანელოები ფიზიკურად ვერ ასახავს დღევანდელი სკოლის საჭიროებებს, მაგრამ იდეალური სახელმძღვანელოც კი ვერ მოერგება სასკოლო დინამიკას, თუ მასწავლებელი მოუმზადებელია. შეუძლებელია ერთ სახელმძღვანელოში გქონდეს დიფერენცირებული მიდგომები შინაარსობრივი თვალსაზრისით და ყველა მოსწავლეზე მორგებული აქტივობები. მასწავლებელი, რომელიც მხოლოდ ერთ ტექსტს ეფუძნება და ერთ წიგნზეა მიჯაჭვული, რა თქმა უნდა, კარგ შედეგს ვერ მიიღებს. არც ის მასწავლებელი ვარგა, ოციდან ორ ბავშვზე რომ იტყვის, ხომ კარგად გავზარდეო, ოცივე კარგი უნდა გაზარდოს.
— არსებული სქემის მიხედვით, რამდენიმე წელიწადში, მასწავლებელთა დიდ ნაწილს, თუ საგნობრივ კომპეტენციას ვერ დაადასტურებდა, სკოლა ავტომატურად შეუწყვეტდა ხელშეკრულებას. მოხდებოდა მასწავლებელთა მასობრივი გადინება, რაც, დიდი ალბათობით, მასწავლებელთა სერიოზულ დეფიციტს შექმნიდა სკოლებში. ქვეყანას ამ რაოდენობით ჩასანაცვლებელი პედაგოგიც არ ჰყავს. გამოდის, რომ მინისტრის ინიციატივამ — ბარიერის მოხსნამ — სისტემას ეს პრობლემა აარიდა.
— ყველაფერი იმ პრინციპებიდან გამომდინარე უნდა დაიგეგმოს, რომ ეს დეფიციტი კი არ შექმნა, არამედ შექმნა სისტემა, რომელიც მათ ჩანაცვლებას შეუწყობს ხელს. 60-კრედიტიანი პროგრამა იდეის დონეზე კარგია, ეს არის მოკლე გზა მასწავლებლის პროფესიაში შესასვლელად, მაგრამ ის აუცილებლად ხარისხიანი კადრების მომზადების გარანტია უნდა იყოს. სამწუხაროდ, ასე არ არის. პროგრამის აკრედიტაციაზე მოთხოვნა ვინც კი შეიტანა, ყველა დაკმაყოფილდა, თან აკრედიტაციის დებულება ორი კვირით ადრე დამტკიცდა. 13-მა უმაღლესმა სასწავლებელმა სასწრაფოდ შეყარა ნაჩქარევად გაკეთებული პროგრამები და კაცმა არ იცის, რა ხარისხისაა. მართალია, 60-კრედიტიანი პროგრამის კურსდამთავრებული მოკლე გზით შევა სკოლაში, მაგრამ, სამწუხაროდ, ისეთივე მოუმზადებელი და არაკვალიფიციური იქნება, როგორც მისი წინამორბედი. პროფესიაში შესვლის უფრო მოკლე და ეფექტური გზებიც არსებობს და ამ პროგრამების დამუშავება შეიძლება, თუკი ამის სურვილი და ნება იქნება.
ესაუბრა ლალი ჯელაძე
|