2016-11-17
როცა სტიგმა განაჩენია წავშალოთ ხაზი ჩვენსა და მათ შორის
ლალი ჯელაძე
რამდენად არიან დაცული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვები სტიგმისა და დისკრიმინაციისაგან საზოგადოებაში? — ამ თემაზე ფრონტლაინში დისკუსია გაიმართა. ქართულ საზოგადოებაში გავრცელებული სტიგმებისა და მათი გამომწვევი მიზეზების გამოსაკვლევად, სოციალური კვლევისა და ანალიზის ინსტიტუტმა, გაეროს ბავშვთა ფონდის დაფინანსებით, წელს, თვისებრივი კვლევა ჩაატარა. გამოყენებული იყო თვისებრივი კვლევის ისეთი მეთოდები როგორიცაა ფოკუსჯგუფები და ჩაღრმავებული ექსპერტული ინტერვიუები.
ჩატარდა სამი ექპერტული ინტერვიუ და15 ფოკუსჯგუფი სხვადასხვა სამიზნე ჯგუფებთან — შშმ ბავშვებთან, მათ მშობლებთან, პედაგოგებთან, საზოგადოების წარმომადგენლებთან, სხვადასხვა პროფესიის მქონე ადამიანებთან და ა.შ.
იუნისეფის მხარდაჭერით განხორციელებულმა კვლევამ გამოავლინა, რომ ქართულ საზოგადოებაში საკმაოდ დიდია იმ სტიგმათა ჩამონათვალი, რომელიც შშმ ბავშვებს მიეწერებათ:
v შშმ ბავშვს არ შეუძლია საზოგადოებისთვის სასარგებლო საქმის კეთება;
v შშმ ბავშვი საშიშია სხვა ბავშვებისთვის (მას შეუძლია ფიზიკური ზიანი მიაყენოს დანარჩენებს);
v შშმ ბავშვთან თანაარსებობა, თანაცხოვრება ჩვეულებრივი ბავშვების განვითარებას აფერხებს;
v შეზღუდული შესაძლებლობები გადამდებია და შშმ ბავშვთან კომუნიკაცია თავიდან უნდა აირიდოთ;
v მას არ შეუძლია საკუთარი თავის მოვლა;
v არ შეუძლია გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღება;
v შშმ ბავშვები შეიძლება იყვნენ მხოლოდ სარგებლის მიმღებნი სახელმწიფოსგან, მათზე უნდა იზრუნო და მოუარო, თავად კი არ შეუძლიათ იყვნენ მზრუნველები სხვის მიმართ;
v მათ არ შეუძლიათ სოციალური სიკეთეები შექმნან სხვისთვის;
v შშმ ბავშვს არ შეუძლია სწავლა, მეცადინეობა, შესაბამისად, ის სკოლაში არ უნდა დადიოდეს;
v შშმ ბავშვს არ სჭირდება საჯარო სივრცეში დამოუკიდებლად გადაადგილება;
v ის ძალიან დაბალ სოციალურ ფენას მიეკუთვნება და გაჭირვებული ოჯახის წევრია;
v შშმ პირს არ შეუძლია და არ უნდა მართოს მანქანა;
v ის წინაპრების ან მისი მშობლების მიერ ჩადენილი ცოდვების შედეგია;
v შეზღუდული შესაძლებლობები გენეტიკური მოცემულობაა, რომელიც თაობათა ცვლაში მეორდება;
v შშმ ბავშვი უშნოა და ა.შ.
„ეს არის საქართველოში ყველაზე უფრო მეტად გავრცელებული სტიგმების ჩამონათვალი. რადგან თითოეული სტიგმის გავრცელების მასშტაბი და სოციალური წონადობა თვისებრივი კვლევით არ იზომება (ეს რაოდენობრივი კვლევის ფუნქციაა), არ შემიძლია გითხრათ, რამდენად მასშტაბური და გავრცელებულია თითოეული მათგანი და არის თუ არა მეინსტრიმული, მაგრამ ამ ტიპის სტიგმები რომ არსებობს, კვლევით გამოვლინდა.“ — აღნიშნა სოციოლოგმა, იაგო კაჭკაჭიშვილმა.
იუნისეფის მიერვე ჩატარებული რაოდენობრივი კვლევის საფუძველზე ირკვევა, რომ საქართველოში საზოგადოების 40 პროცენტს აქვს სტიგმა შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადამიანების მიმართ. რაც შეეხება იმ განწყობებსა და დამოკიდებულებებს, რომელსაც საზოგადოების თითქმის ნახევარი ავლენს შშმ პირების მიმართ, თვისებრივი კვლევის შედეგად, ძირითადად, გამოიკვეთა სამი ტიპი. პირველი და ყველაზე გავრცელებულია ნეგატიური დამოკიდებულება ან გაუცხოება, რაც უმეტესად შშმ ბავშვების მიმართ აგრესიულ ქმედებაში ვლინდება; მეორე — შეცოდება ან სიბრალული და მესამე — პოზიტიური დისკრიმინაცია, რაც ასეთი ბავშვების მიმართ გადამეტებული ზრუნვით გამოიხატება.
იმ ოთხ ინსტიტუციათა შორის, რომელიც განსაკუთრებით წაახალისებს ბავშვთა სტიგმატიზაციას, დასახელდა: საგანმანათლებლო დაწესებულებები (სკოლები და საბავშვო ბაღები), სამედიცინო დაწესებულებები, ოჯახი და საზოგადოებრივი, საჯარო სივრცე. თუ რა არის თითოეულ ინსტიტუციაში წამყვანი ტრენდი სტიგმატიზაციისათვის, ამის შესახებ იაგო კაჭკაჭიშვილმა ისაუბრა: „სკოლებში წამყვანია პოზიტიური დისკრიმინაცია. აქ, ძირითადად, დამოკიდებულება ისეთია, რომ შშმ ბავშვები უუნაროები და საცოდავები არიან, საცოდავის წახალისება კი მაღალი ნიშნების დაწერით გამოიხატება (იმ შემთხვევაშიც, თუკი არ ეკუთვნით). იმის გამო, რომ შშმ პირები არიან, არ უნდა მოსთხოვო გაკვეთილის ცოდნა, უნდა ჩააყენო საცოდავ მდგომარეობაში, მოეფერო, სიბრალულის გამოსახატავად და სხვაც ატირო — ასეთი გადამეტებული მზურნველობაა ის ძირითადი დამოკიდებულება, რომელიც სასწავლო დაწესებულებებში ვლინდება და ეს არის სწორედ პოზიტიური დისკრიმინაცია.
რაც შეეხება სამედიცინო დაწესებულებებს, აქ, ძირითადად, სტიგმატიზაცია უკავშირდება ასეთი ბავშვების, როგორც პაციენტების, მომსახურების არიდებას ან შიშს. ეს, რასაკვირველია, გამოწვეულია სამედიცინო პერსონალის დაბალი კომპეტენციით, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ არ აქვთ სათანადო ცოდნა, როგორ უმკურნალონ პირებს, არ იციან, რა მიდგომები არსებობს სამედიცინო სფეროში ასეთი პაციენტების მიმართ. ექიმები, შეძლებისდაგვარად, ცდილობენ თავი აარიდონ და სხვას გადააბარონ შშმ პაციენტი, რადგან ეშინიათ, სამედიცინო ჩარევამ სირთულეები არ გამოიწვიოს და პასუხისმგებლობის თავიდან აცილებას ამჯობინებენ. სამწუხაროა, რომ ოჯახზე სტიგმის გადაცემა სწორედ სამედიცინო პერსონალიდან ხდება.
ოჯახში კი სტიგმატიზაცია, ძირითადად, იმით გამოიხატება, რომ ოჯახის წევრებს, შშმ ბავშვის მიმართ, მიღწევის დაბალი მოლოდინები აქვთ, რადგან მიაჩნიათ, რომ შეზღუდული შესაძლებლობების გამო, ეს ბავშვები გარკვეული ცოდნისა და უნარ-ჩვევების ათვისებას ან გარკვეულ საქმიანობას (ოჯახში ან ოჯახს გარეთ) ვერ მოახერხებენ. ეს შეიძლება დისკრიმინაციულ დამოკიდებულებად მივიჩნიოთ საკუთარი შვილის შესაძლებლობებისადმი, ამ შესაძლებლობების მოდიფიკაციის ან განვითარების მიმართ. მათგან რომ განსაკუთრებულ შედეგებს, უფრო სწორად, ჩვეულებრივი ბავშვისთვის დამახასიათებელ შედეგებს არ ელიან, ამას მიღწევის დაბალი მოლოდინი უნდა დავარქვათ.“
კვლევის მიხედვით, სტიგმატიზაციის გამომწვევი მიზეზების დაჯგუფება სამ კატეგორიად შეიძლება — ინსტიტუციური, კულტურული და სოციალური. სტიგმატიზაციის ინსტიტუციურ ფაქტორებს ბატონი იაგო საბჭოთა სეგრეგაციული ფორმატის ინერციად მიიჩნევს: „მოგეხსენებათ, რომ საბჭოთა კავშირის დროს შშმ პირები (როგორც ბავშვები, ისე ზრდასრულები) დევიაციურ ჯგუფად განიხილებოდნენ და მათი კონსერვაცია ხდებოდა — სპეციალურ დაწესებულებებში განთავსება. მათ მიმართ ასეთი მიდგომა იყო: უნდა ჩამოვაშოროთ ოჯახს, რათა მშობლებს ხელი არ შევუშალოთ საბჭოთა კეთილდღეობის მშენებლობასა და აღმშენებლობაში, საზოგადოებისთვის სიკეთის შექმნაში. საზოგადოებისგან მთლიანად გარიყული და გადამალული ჯგუფი სოციალიზაციის პროცესში არ იყო ჩართული, როგორც ერთ-ერთი აქტორი.
მეორე ინსტიტუციური ფაქტორია პროფესიული ჯგუფები: მასწავლებლები და პირველადი ჯანდაცვის ექიმები, მათი არაადეკვატური ცოდნა შეზღუდული შესაძლებლობების შესახებ და მისი მართვის დაბალი კვალიფიკაცია. რასაკვირველია, ინსტიტუციურ მიზეზს მიეკუთვნება ქვეყანაში არსებული სოციალური სერვისების სიმწირე იმ ოჯახებისთვის, სადაც შშმ ბავშვები ცხოვრობენ; ასევე სკოლებში სპეციალური სასწავლო პროგრამებისა და სპეცპედაგოგების ნაკლებობა ან მათი დაბალი კვალიფიკაცია. მოგეხსენებათ, რომ საქართველოში ინკლუზიური განათლება დაინერგა და, საპილოტე ეტაპიდან, უკვე საყოველთაო რეჟიმზე გადაინაცვლა. საკანონმდებლო დონეზე, ინკლუზიური განათლების ინსტიტუტი არსებობს, მაგრამ ფორმალურად. მართალია, სკოლას უფლება არ აქვს შშმ მოსწავლის სკოლაში მიიღებაზე უარი თქვას, მაგრამ, უმეტესწილად, მას ვერ სთავაზობს შესაბამის სერვისებს, ცხადია, ეს არის გამოშიგნული ფორმალობა. სპეცპედაგოგებს, როგორც წესი, აკლიათ კვალიფიკაცია, ზოგ სკოლას საკმარისი რაოდენობის პედაგოგი არ ჰყავს ან სასწავლო პროგრამები არ არის მოდიფიცირებული და ინდივიდუალურად შშმ მოსწავლეზე მორგებული. ამას ჩვენ მიერ ჩატარებული სხვა კვლევებიც ადასტურებს.
კიდევ ერთი ფაქტორი გახლავთ მოუწყობელი ინფრასტრუქტურა. ეს პრობლემა სასწავლო დაწესებულებების ნაწილში ჯერ კიდევ არსებობს, ნაწილში გარკვეული ნაბიჯები გადაიდგა. როგორც ჩანს, ეს ცოტაა და ჩვენ კვლავ ვერ ვხედავთ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს საჯარო სივრცეებში, ქუჩებში, დაწესებულებებში და ა.შ. მათი ადგილი ჯერ კიდევ სახლია, როგორც ციხის ალტერნატივა.“
სტიგმატიზაციის კულტურული მიზეზებიდან, სოციოლოგი, პირველ რიგში, საქართველოში არსებულ აღზრდის კულტურას ასახელებს, რომელიც უფრო მეტად შეზღუდვებზეა ორიენტირებული, ვიდრე ახალი შესაძლებლობების აღმოჩენაზე — ბავშვს, პირველ რიგში, იმას ვასწავლით, რა არ უნდა გააკეთოს და არა იმას, რისი გაკეთება შეუძლია. სტიგმატიზაციის კულტურულ ფაქტორებში, ასევე, განიხილება მშობელთა გარკვეული ნაწილის მიდგომა, რომლის თანახმადაც, ასეთი შვილი მხოლოდ ზრუნვის და მოვლის ობიექტია, რომელსაც დამოუკიდებლად გადაწვეტილების მიღებაც კი არ შეუძლია, არათუ საკუთარ თავზე ან სხვაზე ზრუნვა. „სწორედ ასეთი მიდგომის გამო, ბავშვი მშობელზე, განსაკუთრებით დედაზე, ბევრად დიდხანს არის დამოკიდებული, ვიდრე ამის საჭიროებაა. ამიტომაც ბავშვები ხდებიან ასოციალურები და მათი არსებობა მხოლოდ სხვაზეა დამოკიდებული“ — ამბობს ბატონი იაგო. ის კულტურულ მიზეზს მიაკუთვნებს შშმ ბავშვთა მიმართ გაუცხოვებასაც, როცა ადამიანები ფიქრობენ, რომ შშმ ბავშვთან ურთიერთობა საშიშია და რომ შეზღუდული შესაძლებლობები გადამდებია.
რაც შეეხება სტიგმატიზაციის სოციალურ მიზეზებს, ამ შემთხვევაში, უმთავრესი შშმ ბავშვთა საკითხებისა და პრობლემების შესახებ საზოგადოების დაბალი ცნობადობაა. სამწუხაროდ, დაბალი ცნობიერება ვლინდება არა მხოლოდ რიგით მოქალექეებში, არამედ თავად შშმ ბავშვების ოჯახის წევრებშიც. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი პრობლემაა, რადგანაც საზოგადოებაში სწორედ ის იწვევს იმ არასწორ ინტერპრეტაციებსა და წარმოდგენებს შშმ ბავშვთა მიმართ, რომელიც შესაძლოა დისკრიმინაციულ აზროვნებად მივიჩნიოთ — მათ შიშით უყურებენ და ფიქრობენ, რომ თავისუფალი აქტივობების შესაძლებლობა არ უნდა მიეცეთ. საზოგადოებაში შეზღუდული შესაძლებლობების შესახებ არსებული მახინჯი წარმოდგენები, თავისთავად, სოციალურ დონეზეც აისახება და სამწუხაროდ, დისკრიმინაციულ ფორმებადაც ვლინდება.
დისკუსიაში მონაწილეობდნენ შშმ ბავშვთა მშობლები: ლია ტაბატაძე და თამუნა იარაჯული, რომლებმაც ამ პრობლემასთან პირისპირ აღმოჩენის შემდეგ, შვილების დასაცავად დაიწყეს ჩვენს საზოგადოებაში არსებული სტიგმების წინააღმდეგ ბრძოლა — მოძრაობა ცვლილებებისთვის. საკუთარ მაგალითზე დაყრდნობით, მათ იმ რთულ რეალობაზე ისაუბრეს, რომელშიც შვილებთან ერთად, ყოველდღიური ბრძოლა უწევთ ყოველ ფეხის ნაბიჯზე არსებულ პრობლემებთან გასამკლავებლად.
ლია ტაბატაძე: „შშმ პირთა და მათ მშობელთა ორგანიზაციის ქსელი — მოძრაობა ცვლილებებისთვის“: „სტიგმასთან შეხება, როგორც შშმ ბავშვის მშობელს, ყოველდღიურ ცხოვრებაში მაქვს. პრინციპში, ჩემი მასთან შეხება იმ წამიდან დაიწყო, როცა ბავშვი გაჩნდა. გარშემო შექმნილმა აჟიოტაჟმა მაშინვე გამოიწვია ჩემში უარყოფითი დამოკიდებულება, პირველ რიგში, სამედიცინო პერსონალისადმი. დედას სხვაგვარად უნდა მიაწოდონ ინფორმაცია შვილის დიაგნოზის შესახებ და არა ისე, როგორც ეს ჩემ შემთხვევაში მოხდა. სამწუხაროდ, ახლაც ასე ხდება. საუკეთესო შემთხვევაა, თუ არავინ გირჩევს, რომ ბავშვი სამშობიაროში დატოვო. მოლოცვით კი არავინ გილოცავს მის დაბადებას. აუცილებლად ნეგატიურ კონტექსტში გეძლევა ინფორმაცია მისი ამქვეყნად მოვლინების შესახებ, ტექსტით: „ეს რა საშინელება დაგემართა!“. სწორი მიდგომა აქედან უნდა დაიწყოს და ამაზე აუცილებლად ჯანდაცვის სამინისტრომ უნდა იმუშაოს. რა თქმა უნდა, ნებისმიერ შემთხვევაში, ასეთი ბავშვის გაჩენას მოჰყვება სტრესი, მაგრამ არა ისეთი, როგორც ჩვენს რეალობაშია — ხარ გამოუვალ მდგომარეობაში მშობელი და ეს, თითქოს, დასასრულია. პირადად მეც შევეცადე, შემენარჩუნებინა სიმშვიდე, მაგრამ ექიმების მხრიდან იმდენ არაკვალიფიციურობას შევეჩეხე, რომ ეს რთული აღმოჩნდა. ბავშვის ზრდასთან ერთად ეს პრობლემა კიდევ უფრო გამოიკვეთა, რადგანაც მათ, ხშირ შემთხვევაში, არ იციან დაუნის სინდრომის მართვა.
ჩემი პირველი პროტესტიც სწორედ სამედიცინო პერსონალიდან წამოსულ სტიგმასთან შეჯახებამ გამოიწვია და ასე მოვდივარ დღემდე, ჩემი გოგონა უკვე 6 წლისაა. ჩავები სტიგმასთან ბრძოლის ფერხულში და მიხარია, რომ, ამ ხნის განმავალობაში, ძალიან ბევრი რამ გავაკეთეთ მე და ბევრმა ჩემს მდგომარეობაში მყოფმა მშობელმა. ჩვენ ერთმანეთი სოციალური ქსელის მეშვეობით ვიპოვეთ. მას შემდეგ ერთმანეთს ვაძლიერებთ და ვაწვდით ინფორმაციას დანარჩენებს.
დავიწყეთ მუშაობა იმაზე, რომ სამედიცინო პერსონალს ჰქონდეს ინფორმაცია — რა ასაკში რა ჩარევაა მიზანშეწონილი. გავაკეთეთ გაიდლაინი, რომელიც ძლივს დავამტკიცებინეთ ჯანდაცვის სამინისტროს. რადგან მშობელთა ორგანიზაცია ვართ, არასერიოზულად აღგვიქვამდნენ. დიდხანს ვიბრძოლეთ ამისთვის, პროცესში სამედიცინო სფეროს წარმომადგენლები, კვლევებზე დაფუძნებული კომპეტენტური დასკვნებით, ჩავრთეთ, რომ დაგვემტკიცებინა ჩვენი მოთხოვნის სისწორე. რაც მთავარია, გაიდლაინი დაამტკიცეს. ახლა იმაზე გვიწევს ბრძოლა, რომ გამზადებული პროტოკოლი გამოიყენონ. ესეც პრობლემაა — სამედიცინო პერსონალმა არსებული ინფორმაცია საჭირო დროს და საჭირო ადგილას გამოიყენოს. არადა, ყველაფერი, თავისთავად უნდა ხდებოდეს. თუკი ვინმეს პროფესიონალიზმზე აქვს პრეტენზია, ის აუცილებლად მუდმივად უნდა ვითარდებოდეს. ეს, რაც შეეხება სამედიცინო პერსონალს, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ თურმე იგივე პრობლემებია ბაღშიც, სკოლაშიც, ქუჩაშიც და ყოველ ნაბიჯზე, სადაც შშმ ბავშვს უწევს ყოფნა.“
თამუნა იარაჯული — „საერთაშორისო დემოკრატიული ცენტრი“: „სექტემბრიდან დაიწყო ჩემმა შვილმა სკოლაში სიარული და, თავისთავად, სკოლაში არსებულ პრობლემებს მაშინ შევეჯახე. გადამეტების გარეშე გეტყვით, მას შემდეგ, რაც ჩემს შვილს დიაგნოზი დაუსვეს, აბსოლუტურად სხვა სამყაროში ვცხოვრობ. მარტო ჩემი შვილი კი არა, მეც გარიყული აღმოვჩნდი საზოგადოებისგან. ნაწილისგან სიბრალულს ვგრძნობ, ნაწილისგან — მიუღებლობას და აგრესიას. თუმცა, დღეს, შედარებით უკეთესი მდგომარეობაა, ისიც ჩვენი დამსახურებით. სტიგმას ვაწყდებით ტრანსპორტში, სკოლაში, ქუჩაში, ყოველ ფეხის ნაბიჯზე, სადაც გვიწევს ყოფნა. ჩემი შვილი არაერთხელ გახდა დისკრიმინაციის მსხვერპლი. მაგრამ, როცა ამას საჯაროდ ვახმოვანებ, არ სჯერათ. მაგალითად, როცა ვყვებით ტრანსპორტში მომხდარი შემთხვევების შესახებ, რომელსაც საზოგადოების მხრიდან აწყდებიან შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვები, ამას ან სიბრალული მოჰყვება ან საშინელი აგრესია: „შენი შვილი თუ გიჟია, სახლში დასვი!“ საშინელი ფაქტის მომსწრე გავხდი სკოლაში, როცა ჩემს შვილს პედაგოგთა 80 პროცენტი დაუპირისპირდა. მიუხედავად იმისა, რომ მშვიდად ვცდილობდი გამერკვია, რა შეემთხვა მას, პედაგოგების მხრიდან საპასუხოდ ისეთი აგრესია წამოვიდა, ვერც კი წარმოიდგენთ. ჩემმა შვილმა ხომ უნდა გააგრძელოს ამ ქვეყანაში ცხოვრება? ვფიქრობ, დისკრიმინაციაზე მეტია, რასაც მასწავლებლები ამბობდნენ: „გიჟია“, „არ ვიცოდით, რომ ასეთი იყო“, „ეს რომ გვცოდნოდა, არ მივიღებდით სკოლაში“ და ა.შ. აუტიზმის სპექტრის მქონე ბავშვს ხშირად გარეგნულად არ ეტყობა დიაგნოზი, მაგრამ როცა ეს მათ ქცევაში ვლინდება, გარშემომყოფები უზრდელად მიიჩნევენ ან, სამწუხაროდ, ისეთ შეფასებებს აძლევენ, როგორიც ჩემს შვილს მისცეს. ვფიქრობ, საზოგადოება არ არის მზად, მიიღოს ისინი სრულფასოვან წევრად.“
რა უნდა გაკეთდეს, რომ ამ მოცემულობით ეფექტიან შედეგზე გავიდეთ? — ამ კითხვას ანა არგანაშვილის („პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისათვის“ წარმომადგენელი) საკმაოდ ემოციური პასუხი მოჰყვა: „მართალია, კანონი დისკრიმინაციის წინააღმდეგ მივიღეთ, მაგრამ მაინც არაფერი იცვლება. როცა ადამიანის დაცინვა, გარიყვა სირცხვილი და მიუღებელი ქცევა არ არის, როცა თავზარი არ გვეცემა, ჩვენ თვალწინ რომ აგდებენ ბავშვს ავტობუსიდან იმის გამო, რომ შშმ პირია, მართლა ძალიან სერიოზული პრობლემები გვაქვს, მეტიც, საზოგადოებას გვაქვს შესაძლებლობები შეზღუდული.“
მისი აზრით, სტიგმის ბევრი საინტერესო ფორმა დასახელდა, რომელიც კვლევის შედეგად გამოვლინდა, მაგრამ საზოგადოებაში გაცილებით მეტია გამოვლენილი. „ვფიქრობ, ვიდრე სტიგმად ჩამოყალიბდება, მანამდე უნდა დავიწყოთ სტერეოტიპებისა და არასწორი ინფორმაციის გამოვლენა და მხილება. ჩვენ, საზოგადოებამ, უნდა ვაწარმოოთ კამპანია არასწორი შეხედულებების გამოსავლენად. ახლა რასაც ვლაპარაკობ, ესეც ხომ არ არის სტიგმა? ამაზეც ვიფიქროთ, თუ არასწორია, რასაც ვამბობ, უნდა შემისწოროთ. მერწმუნეთ, ასეთი მიდგომით თავიდან ავიშორებთ ძალიან ბევრი სტერეოტიპის სტიგმად ჩამოყალიბებას და შემდეგ მის გავრცელებას. უვნებელი სტიგმა არ არსებობს, ის ბევრად უფრო მავნეა, ვიდრე აღქმულია. მათ უკან იკითხება ქვეტექსტი: „ის საწყალია და რადგან საწყალია, მას უნდა შეეზღუდოს გარკვეული უფლებები“. ეს ძალიან მავნე პროდუქტია. პირველ რიგში, ასეთი ქვეტექსტი მიმართულია კანონის წინააღმდეგ, რომელიც 2 წლის წინ მივიღეთ. დისკრიმინაციის წინააღმდეგ კანონში პირდაპირ წერია, რომ ნებისმიერი ქმედება, რომელიც მიზნად ისახავს პირის იძულებას, წაქეზებას ან ხელშეწყობას, მესამე პირის მიმართ განახორციელოს დისკრიმინაცია, კანონით ისჯება. სინამდვილეში, როცა სტიგმას ასე „ვაყვავებთ“ და ვავრცელებთ, კანონის ფარგლებში კი ვექცევით, მაგრამ ერთი ნაბიჯია დარჩენილი დისკრიმინაციამდე, რომლის შემდეგაც აუცილებლად მივა საქმე სასამართლოში, რასაც შემდეგ მოჰყვება სანქციაც და ზიანის ანაზღაურებაც. სტიგმა გადამდებია და ერთი ნაბიჯი აშორებს დისკრიმინაციას.
რა შეიძლება გავაკეთოთ? მზა რეცეპტები არ არსებობს, თუმცა არსებობს სტიგმის წინააღმდეგ მიმართული საერთაშორისო კამპანიები, რომელიც ჩვენც უნდა გავითვალისწინოთ. პირველ რიგში, პრობლემა გვაქვს ტერმინთან. როცა ვამბობთ — შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირი, არ უნდა ვიგულისხმოთ შეზღუდული უნარები, რომელიც ადამიანშია, არამედ ის შეზღუდული შესაძლებლობები, რომელიც მათ გარემოში შეეზღუდათ. ამიტომ კონკრეტულ ადამიანზე საუბრისას, უმჯობესია, იმ უნარების შეზღუდვაზე გავაკეთოთ აქცენტი, რომელიც მას გარემომ შეუზღუდა: მაგალითად, ქორწინებაშეზღუდულია, ტრანსპორტშეზღუდულია, განათლებაშეზღუდულია, საქმიანობა შეზღუდულია, დასაქმებაშეზღუდულია და არა — უნარშეზღუდული!
ანა არგანაშვილი ხაზს უსვამს სახელმწიფო სტრუქტურების ძალიან ცუდ მასტიმულირებელ როლსაც და მიიჩნევს, რომ მშობლებს სტიგმის გაძლიერება სწორედ ამ მიზეზით უწევთ, რადგან სახელმწიფო მათ, თანასწორობის სანაცვლოდ, თანასწორობის ხაფანგს სთავაზობს. „იმისთვის, რომ მშობლებში გაიზარდოს მოლოდინი ბავშვის მიმართ, უნდა ჰქონდეთ ამის შესაძლებლობა გარემოში, სადაც უწევთ ყოფნა — სკოლაში, ბაღში, სამედიცინო დაწესებულებაში და ა.შ. სახელმწიფო მათ ეუბნება — კი, ბატონო, თუკი შეძლებს თქვენი შვილი და არაფერი სჭირს, ისწავლოს ჩვეულებრივ სკოლაში, მიიყვანე, ვინ დაგიშალა? მშობელი ფიქრობს, მე თუ ვიტყვი, რომ ჩემს შვილს არაფერი სჭირს, მაშინ აღარ მისცემენ საჭირო სერვისს. ამიტომ უნდა იწუწუნოს, რადგან სახელმწიფო უბიძგებს, ბევრად უფრო დაამძიმოს მდგომარეობა — ესაა თანასწორობის ხაფანგი. კანონში წერია: იმისთვის, რომ ბავშვმა შშმ პირის სტატუსი მიიღოს, მან სიმპტომები უნდა გამოაჩინოს, შეტევა მოუვიდეს და ა.შ. სამწუხაროდ, მშობელი ცდილობს, ყველა გზით მოიპოვოს შვილისთვის საჭირო სერვისი. სახელმწიფო აიძულებს, ღირსებას გადააბიჯოს და ასჯერ ითხოვოს, მისცენ მის შვილს განათლების უფლება... მისცენ ის აუცილებელი სერვისები, რომლის გარეშეც ვერ შეძლებს განვითარებას. აი, აქ ვგრძნობ ყველაზე მეტად სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას.“ — ამბობს ანა არგანაშვილი და პრობლემის კლასიკურად გადაჭრის გზად შეზღუდული შესაძლებლობების მრავალფეროვნების ნაწილად აღქმას ასახელებს და მოუწოდებს საზოგადოებას: „არ დავუშვათ მხარეებად გამყოფი ხაზი. ვიფიქროთ, რომ ყველა ერთმანეთისგან განსხვავებულია არა მარტო შესაძლებლობებით, არამედ ფერით, შეხედულებებით და ა.შ. და თუ ასეთია მრავალფეროვნება, მაშინ ის მისაღებია. ამიტომ წავშალოთ ხაზი ჩვენსა და მათ შორის.“
|
