2015-02-18
წიგნიერების კომპეტენციის განვითარება თანმხლები ხარვეზების ფონზე
ლალი ჯელაძე
ეროვნულ სასწავლო გეგმაში შეტანილი ცვლილებების თანახმად, პირველიდან მეოთხე კლასის ჩათვლით, მოსწავლეებმა კვირაში ერთი საათი სხვადასხვა ლიტერატურის კითხვას უნდა დაუთმონ. მოზარდები საკითხავი მასალის არჩევანში შეზღუდულები არ არიან — მათ შეუძლიათ როგორც ქართველი, ასევე უცხოელი მწერლების ნაწარმოებები წაიკითხონ. სამინისტროს ინიციატივა ორიენტირებული იქნება წიგნიერების კომპეტენციის გაძლიერებაზე შემდეგი მეთოდებით: კითხვის ტექნიკის გაძლიერება; წაკითხულის განხილვა-გააზრება; მსჯელობის უნარის განვითარება; პრეზენტაციის და შემოქმედებითი უნარების განვითარება და ა.შ. როგორც ყველა სიახლის დანერგვას, „კითხვის საათის“ შემოღებასაც საზოგადოებაში აზრთა სხვადასხვაობა მოჰყვა. ნაწილი ამ ინიციატივას დადებითად აფასებს, სკეპტიკურად განწყობილი საზოგადოების ნაწილი კი მიიჩნევს, რომ ამ სიახლის დანერგვა შეცდომაა, პროექტი საპილოტედ რამდენიმე სკოლაში უნდა განხორციელებულიყო და მხოლოდ გამართლების შემთხვევაში მოეცვა ყველა საჯარო სკოლა. ერთ-ერთ პრობლემად კვალიფიციური პედაგოგების მოძებნაც სახელდება და თუ „კითხვის საათს“ სწორად შერჩეული პედაგოგი არ გაუძღვება, შეიძლება უკუშედეგიც მივიღოთ. სკეპტიკურად განწყობილ საზოგადოებას ეროვნული სასწავლო გეგმების დეპარტამენტის ექსპერტი თამარ ჯაყელი ასე პასუხობს:
„თანამედროვე ყოფას თუ გადავხედავთ, თითოეული ინდივიდი, ამ საყოველთაო კომუნიკაციის ეპოქაში, სრულიად იზოლირებულ მდგომარეობაშია. ვიცი, რომ ჩვენი წინაპრები ოჯახში შვილებს, შვილიშვილებს ზღაპრებს, ლეგენდებს, ოჯახურ ამბებს უყვებოდნენ — ეს კულტურა, ზოგადად, საქართველოში არსებობდა და საკმაოდ ინტენსიურად. „ვეფხისტყაოსანი“ ზეპირად გადადიოდა თაობიდან თაობაზე. შეიძლება ითქვას, რომ თანამედროვე ბავშვებს ეს აკლია — შესაძლოა, ეს ეპოქამ მოიტანა, რაც, სამწუხაროდ, ბავშვის შინაგანი სამყაროს გაღარიბებას იწვევს. წიგნის კითხვის პროცესი ბავშვს მისცემს შესაძლებლობას აღმოაჩინოს, გაამდიდროს თავისი ემოციური და სააზროვნო სამყარო. წიგნის სამყარო გააერთიანებს და გაამდიდრებს მის ცნობიერებას.
„კითხვის საათს“ შეიძლება ვუწოდოთ — მოსწავლესთან ურთიერთობა წიგნის საშუალებით. კლასიკური ზღაპრები, იქნება ეს ანდერსენი, შარლ პერო თუ ძმები გრიმები, ძალიან მდიდარია სიუჟეტებით, რომელთა გაცნობა ბავშვს დაანახებს საკუთარ განცდებს, ფიქრებს და გაუმდიდრებს გამოცდილებას. მასწავლებელი უნდა შეეცადოს ეს დრო ბავშვისთვის სასიამოვნო პროცესად აქციოს. სასურველია, სკოლამ შეარჩიოს გარემო, სადაც ბავშვები მყუდროდ იგრძნობენ თავს და საშუალება მიეცემათ, თავისუფლად ისაუბრონ საკუთარ აზრებსა და განცდებზე, ეს აუცილებელ პირობად უნდა იქცეს.
მეორე, რასაც უნდა მიაქციოს ყურადღება მასწავლებელმა, არის ის, თუ რა ცოდნა და გამოცდილება აქვთ ბავშვებს — თუ ისეთი ოჯახიდან მოდიან, სადაც წიგნებს არასდროს უკითხავენ, მაშინ მათ გარკვეული ლიტერატურული ტიპის ზღაპრების ან ტექსტების გაგება გაუჭირდებათ. ამიტომ წასაკითხი ტექსტები სირთულისა თუ სიმარტივის მიხედვით უნდა შეარჩიონ, რომლებიც მათ გამოცდილებას დაუკავშირდება. თუ მოსწავლეს უჭირს იმის აღქმა, რასაც მასწავლებელი უკითხავს, პედაგოგმა უნდა აიღოს უფრო პატარა მოცულობის და იოლად აღსაქმელი, მარტივი ენით დაწერილი ტექსტები თუ წიგნები. ბავშვი აუცილებლად დაინტერესდება, თუკი წაკითხული ტექსტი რაღაცით ეპასუხება მის გამოცდილებას. დამრიგებელს, რომელსაც თავისი სადამრიგებლო პროგრამა აქვს, აუცილებლად უნდა ჰქონდეს წარმოდგენა, რომელ ბავშვს რა აინტერესებს, რა აფიქრებს და წასაკითხი ტექსტიც შეიძლება, სწორედ ამის მიხედვით შეარჩიოს. შესაძლოა ზოგიერთ მოსწავლეს შემეცნებითი საკითხები მეტად აინტერესებდეს, ვთქვათ სამყაროზე, ცხოველებზე და ა.შ., სხვას კი — ზღაპრული სამყარო. კითხვის პროცესს აუცილებელად უნდა მოჰყვეს მსჯელობა, საუბარი — წაკითხულის გააზრება. მასწავლებლები არ უნდა შეიზღუდონ და არ უნდა იფიქრონ, რომ ეს მხოლოდ საგაკვეთილო პროცესია, „კითხვის საათი“ უფრო მეტად სასიამოვნო გარემოდ უნდა აქციონ ბავშვებისთვის, შეიყვანონ ისინი წიგნის ჯადოსნურ სამყაროში და, რაც მთავარია, თავად აღმოაჩენინონ ბევრ კითხვაზე პასუხი, აგრძნობინონ, რომ ისინი მარტო არ არიან თავიანთ განცდებთან ერთად, შეიძლება ეს სხვასაც განუცდია.
უნდა წარმოვიდგინოთ უფრო ოჯახური გარემო — დედები, მამები, ბებიები და ბაბუები რომ უკითხავდნენ წიგნებს ბავშვებს. მათ ტრენინგებს არავინ უტარებდა, როგორ წაეკითხათ, ეს ბუნებრივი გამამდიდრებელი ურთიერთობა იყო თაობებს შორის. ასეთი კუთხით შევხედოთ „კითხვის საათსაც“და კიდევ ერთხელ გავიმეორებ — არ ვაქციოთ ეს პროცესი საგაკვეთილო აქტივობად. სასურველია, წიგნის არჩევანი ბავშვებსაც მიანდონ, ან სულაც მათთან ერთად აირჩიონ, რა წაიკითხონ. არ არის გამორიცხული, ბავშვებმა თავად წამოიღონ სახლიდან მათთვის საყვარელი წიგნი, რომლის წაკითხვასაც ისურვებდნენ. ერთი სიტყვით, ეს უნდა იყოს გამამდიდრებელი ურთიერთობა თანატოლებსა და მასწავლებლებს შორის, ამისთვის კი განსაკუთრებული რეცეპტები, ვფიქრობ, საჭირო არ არის.
შედეგების გამოსაკვლევად შეიძლება მონიტორინგის ჩატარება — რა როლი ითამაშა „კითხვის საათმა“ ბავშვებისთვის. შეიძლება რომელიმე ბავშვზე, რომელიმე წიგნმა ძალიან დიდი ზეგავლენაც კი იქონიოს და რაღაც შესაძლებლობებიც გაშალოს, სხვა ბავშვზე — სხვა წიგნმა და ა.შ. მართალია, ბავშვები არ უნდა დარჩნენ თავიანთ თავთან და მხოლოდ ტელეეკრანებთან მარტო. წიგნის გარემოში შეიძლება რაღაც განცდები, მოსაზრებებიც კი დაფრთიანდეს და ზოგადად კითხვამ ბავშვის ემოციურ და შემოქმედებით განვითარებაზე იმოქმედოს, ანუ ამისგან ჩვენ არაპირდაპირ შედეგებს უნდა ველოდეთ, თუკი, რა თქმა უნდა, ყველაფერი ისე წარიმართა როგორც საჭიროა. ნებისმიერი მასწავლებელი, რომელსაც ბავშვი უყვარს და მასთან ერთად რაღაცას წაიკითხავს, აუცილებლად საკუთარ თავსაც შეჰმატებს და ბავშვსაც — ეს ურთიერთობა ხომ ორმხრივია.
წასაკითხი ლიტერატურა, რასაკვირველია, უნდა იყოს საბავშვო. არც ერთ შემთხვევაში კლასიკური ლიტერატურა, ზღაპრები მათ ზიანს არ მიაყენებს. საინტერესოა ისიც, რას აირჩევენ მასწავლებლები წასაკითხად, ამას ალბათ მონიტორინგი გამოაჩენს. ერთი შემიძლია გითხრათ, რომ მავნებელი არც ერთ შემთხვევაში არ იქნება. იმასაც ამბობენ, რომ ასე შეიძლება ბავშვებს კითხვა შეაძულონო, მაგრამ „მგლის შიშით ფარა ვის გაუწყვეტია“. ასე თუ ვიმსჯელებთ, მასწავლებელმა შეიძლება ნებისმიერი საგანი შეაძულოს მოსწავლეს, მაგრამ ამის გამო საგანს ხომ არ ამოვიღებთ სწავლებიდან, ეს კიდევ სხვა პრობლემაა, რომელსაც აუცილებლად უნდა მივხედოთ.“
განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს მიერ წიგნიერების კომპეტენციის გასავითარებლად დაგეგმილ საგანმანათლებლო აქტივობებში მოსალოდნელი ხარვეზების ასაცილებლად, რაც შეიძლება სხვადასხვა ფაქტორით ყოფილიყო განპირობებული — ახალი ინიციატივის მიზნების სათანადოდ არცოდნა, მეთოდოლოგიური რესურსის არქონა და ა.შ. — მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნულმა ცენტრმა დაგეგმა სამდღიანი ტრენინგი — „წიგნიერების განვითარება სადამრიგებლო საათზე“, რომლის გავლა ყველა დამრიგებლისათვის სავალდებულოა. 2014 წელს ეს ტრენინგი თბილისის მასშტაბით ჩატარდა, 2015 წლის თებერვლიდან კი რეგიონებსაც მოიცავს.
ტრენინგის მიზნების შესახებ საუბრობს მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრის ქართული ენისა და ლიტერატურის ტრენერი ირაკლი ხვედელიძე, რომლის უშუალო ხელმძღვანელობით წარიმართა ტრენინგი: „წიგნიერება, როგორც წესი, წერასა და კითხვასთან ასოცირდება; შესაბამისად, როცა პედაგოგები მოსწავლეებში ამ უნარის განვითარებას ცდილობენ, აქტივობებიც მხოლოდ წერა-კითხვით შემოიფარგლება. გარდა იმისა, რომ ამ თვალსაზრისით მუშაობა წიგნიერების უნარის სრულყოფილად განვითარებას ვერ უზრუნველყოფს, გაკვეთილების შემდეგ კვლავ აკადემიურ გარემოში ყოფნა მოსწავლეთათვის დამღლელია.
აღნიშნულის გათვალისწინებით, ტრენინგით განსაზღვრულია წიგნიერების ცნების ფართოდ გააზრება და შესაფერისი, თამაშზე, შემოქმედებითობასა და ინსცენირებაზე ორიენტირებული მეთოდების გაცნობა. ტრენინგით გათვალისწინებულ თითოეულ მეთოდს პედაგოგები პრაქტიკულად ეცნობიან: ხდება საგაკვეთილო პროცესის მოდელირება, მასწავლებლები მეთოდის მსვლელობის დეტალებსა და მოსალოდნელ სირთულეებს ტრენერთან ერთად აზუსტებენ. პედაგოგებისათვის დარიგებულ სამუშაო ფურცლებს ერთვის რამდენიმე ლიტერატურული ტექსტი, რომლებიც ტრენინგზე მუშავდება და შესაძლებელია ამავე სახით მათი სადამრიგებლო საათზე გამოყენება.
წიგნიერების ცნებასთან ერთად სატრენინგო აქტივობები ემერჯენტული (ადრეული) წიგნიერების გაცნობასაც ისახავს მიზნად. აღსაზრდელთა მხრიდან სკოლამდელი განათლების ხშირად არასრულფასოვნად მიღების გამო, პედაგოგმა დაწყებით კლასებში დროულად უნდა აღმოფხვრას ის ხარვეზები, რომლებიც მოსწავლეს წიგნიერების კომპეტენციასთან დაკავშირებით ბაღის ასაკიდან გადმოჰყვა სკოლაში.
აღნიშნული ტრენინგის გავლის შემდეგ, ნებისმიერი პედაგოგისათვის ნათელი ხდება „კითხვის საათის“ მიზნები და მათ აქვთ ის მინიმალური მეთოდოლოგიური საფუძველი, რომელიც, სულ მცირე, კითხვის საათის სწორად დაგეგმვას უზრუნველყოფს. რაც შეეხება პედაგოგთა ზოგად კვალიფიკაციას, მისი ამაღლება ხანგრძლივი პროცესია და ბუნებრივია, ერთი სამდღიანი ტრენინგით წარმოუდგენელია, დასრულდეს.“
პოეტი მარიამ წიკლაური კითხვის კომპეტნციისადმი ყურადღების მიქცევას არამცთუ დროულად, დაგვიანებულადაც კი მიიჩნევს: „ყველაფერი, ყველა ქმედება, რაც წიგნთან დააახლოებს ბავშვს, ჩემთვის სასიხარულოა, მით უფრო, თუ ამას სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა მიენიჭება. სკოლის პროგრამაში ასეთი საათის შემოტანა, უკვე სახელმწიფოებრივი დამოკიდებულების გამოხატვაა ამ პრობლემური საკითხისადმი. კითხვის კომპეტენციისადმი ყურადღების მიქცევა დაგვიანებულიცაა, არამც თუ დროული, მაგრამ მაინც დაწყება სჯობს ყოველთვის კარგი საქმისა, თუნდაც ეს გვიანი დასაწყისი იყოს.
კითხვის ჩვევის გამომუშავებას ერთი გაკვეთილი ვერანაირად უშველის. ჩემთვის ასეთივე მნიშვნელოვანი იქნება, ეს გაკვეთილები ტარდებოდეს არა კლასში, არამედ ბიბლიოთეკაში, ტარდებოდეს სემინარი, თუნდაც სემესტრში ორჯერ, მშობლებისთვისაც, რადგან კითხვა ოჯახში ჩამოსაყალიბებელი ჩვევაა და ამას ერთი გაკვეთილი უფრო ფორმალურად დაეხმარება. იქნებ ვცდები, მაგრამ გაკვეთილს და სწავლით პროცესს ზოგი ბავშვი გაურბის და ასეთ გაკვეთილებს, ანუ კითხვის საათებს, უნდა ჰქონდეს შემოქმედებითი ხასიათი, სკოლის უახლოესი ბიბლიოთეკის მონახულება, გაწევრიანება, თუნდაც ძველი წიგნების შეკეთება-მოვლის ჩვევების გამომუშავება, საკლასო ბიბლიოთეკის მოწყობა და ა.შ., რომელშიც ბავშვი უფრო ადვილად მოახერხებს საკუთარი უნარების გამომჟღავნებას და კითხვა არ იქნება დამთრგუნველი სავალდებულო პროცესი. მასწავლებელი თავის შეხედულებით არჩევს საკითხავს, რამდენადაც ვიცი. არადა უამრავი მასწავლებელი შემხვედრია, რომელიც საერთოდ არ იცნობს საბავშვო ავტორებს, არც ძველს და არც ახალი თაობისას. ეს ფაქტია, არადა კარგი საკითხავი უნდა შეურჩიონ, ინტერაქტიულ პროცესებში უნდა ჩართონ ბავშვი, თანამედროვე ბავშვს მწერალიც უნდა გააცნო. ამ ყველაფერს კი სჭირდება იმის ცოდნა, რა გაქვს შენი მოსწავლისათვის მისაწოდებელი, ვინ გყავს ბავშვებისათვის გასაცნობი, როგორ უნდა დააინტერესო ბავშვი წიგნით — საამისოდ მეთოდური ცოდნაცაა საჭირო, კარგი თამაშებიცაა გამოსაგონებელი... ალბათ შემოქმედებითი ნატურის მასწავლებელი ამას უკეთ გაართმევს თავს და არასდროს შეურჩევს პატარას ისეთ ტექსტს, რომელიც ცრუ ღირებულებების, ყალბი პათეტიკის და ასაკთან შეუფერებლობის გამო, კითხვას შეაძულებს ბავშვს. ალბათ, გაგრძელებებით კითხვასაც თავისი ხიბლი აქვს ასაკის შესაბამისად, მაგრამ ამ დროს პატარა ნაწარმოებებს უნდა მოძებნა და თან ბავშვისათვის ახლობელ თემებზე. გამიხარდება, თუ ამ კითხვის გაკვეთილების ფარგლებში ბავშვები ახალ წიგნებსაც გაიცნობენ, ახალ ავტორებსაც და ძველ კარგ ავტორებს, რომლებიც ნამდვილად ქმნიდნენ საბავშვო ლიტერატურას, გაიცნობენ თარგმანებსაც და ვინ იცის, თავიანთ თავშიც აღმოაჩენენ მთხრობელსა და მეზღაპრეს.“
წიგნიერების კომპეტენციის განვითარება სადამრიგებლო საათზე საკმაოდ სერიოზული მიდგომაა. იმისთვის, რომ ბავშვი წიგნს დავუახლოვოთ, დამრიგებლებისთვის ტრენერისა და ექსპერტების მიერ შეთავაზებული რჩევები მართლაც საჭირო და მნიშვნელოვანია, რადგან „კითხვის საათმა“ ფორმალური ხასიათი არ მიიღოს და მისთვის განკუთვნილი 45 წუთი ჩვეულებრივი გაკვეთილისგან განსხვავებული მეთოდებით წარიმართოს და ეს დრო მაქსიმალურად ეფექტურად გამოიყენონ. მიუხედავად იმისა, რომ რესურსები აქამდეც არსებობდა — მასწავლებელთა სახლის მიერ გამოცემულია წიგნები — მეთოდიკა, დარიგებულია სკოლებში, ასევე იყიდება დისკები, რომლებზეც დატანილია მეთოდები, რომლებზეც ტრენინგებზე ესაუბრებიან. აღმოჩნდა, რომ პედაგოგების, დაახლოებით, 95 პროცენტი არ იცნობდა ამ მეთოდებს და არ ჰქონდათ ეს რესურსი გათვალისწინებული. სამწუხაროა ის ფაქტიც, რომ ემერჯენტული (ადრეული) წიგნიერების დონე საქართველოში ძალიან დაბალია, რაც სკოლამდელი განათლების სერიოზულ ხარვეზებზე მიუთითებს და სარკესავით აისახება დაწყებით განათლებაზე. ყველაფერი კი, ისევ და ისევ, დამოკიდებულია პედაგოგზე: „ვნახოთ, გამოჩნდება, რა შედეგებს მივიღებთ“ — ამბობს თამარ ჯაყელი და იმედს იტოვებს, რომ: „თუ მასწავლებლები ამას გულით და სიყვარულით გააკეთებენ — გადამწყვეტი სწორედ ეს არის — კარგ შედეგებზე გავლენ“.
|
