2013-12-05 „ვეფხისტყაოსანი“ — ხელნაწერი მემკვიდრეობა ლალი ჯელაძე
ქართული რენესანსული კულტურის წიაღში შექმნილი „ვეფხისტყაოსანი“ კარგა ხანია გასცდა საქართველოს ფარგლებს და კუთვნილი ადგილი დაიმკვიდრა მსოფლიოს საგანძურში. პოემის მნიშვნელობა ქართველი კაცისთვის განსაკუთრებულია და სახარებასა და „ქართლის ცხოვრებასთან“ ერთად, მან განსაზღვრა ჩვენი ხასიათი და ცხოვრების წესი. ჟამთა სიავით სამშობლოდან გადახვეწილ ქართველებს ეს ბრძნული წიგნი, როგორც სულიერი საზრდო, თან მიჰქონდათ.
უდიდესი პოპულარობის გამო, ძველ საქართველოში „ვეფხისტყაოსნის“ ბევრი ხელნაწერი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ძნელბედობის ჟამს, რომელიც თამარ მეფის ბრწყინვალე ეპოქას მოჰყვა, განადგურდა პოემის ხელნაწერები ისევე, როგორც მატერიალური კულტურის სხვა ძეგლები. ამიტომაც „ვეფხისტყაოსნის“ შექმნიდან მომდევნო სამი საუკუნის (ხჳჳჳ, ხჳვ, ხვ ) არც ერთ ხელნაწერს არ მოუღწევია ჩვენამდე. მეტ-ნაკლებად სრული ხელნაწერები მოგვეპოვება ხვჳჳ საუკუნის, ორიოდე ხელნაწერი მათზე ძველია, საინტერესოა, აგრეთვე თითო-ოროლა სტროფითა და ტაეპით შემონახული მინაწერები (ძველ ხელნაწერებზე) და ერთადერთი ეპიგრაფიკული წარწერა ვანის ქვაბებში.
ჩვენამდე მოღწეული „ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერი მემკვიდრეობა 164 ნიმუშს ითვლის, მათგან 110-მდე ნუსხა და 30 მინაწერის შემცველი სხვა ხელნაწერი ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრშია დაცული. დანარჩენი — საქართველოსა და საზღვარგარეთის სხვადასხვა სიძველეთსაცავებში.
რაც შეეხება პირველ ნაბეჭდ „ვეფხისტყაოსანს“, მას 300 წელი უსრულდება — 1712 წელს, მტკვრის სანაპიროზე დაარსებულ სტამბაში (1708-1709 წ.), თბილისში ვახტანგ ვჳ-ის მიერ გამოიცა მხედრული შრიფტით ნაბეჭდი წიგნი. სტამბის გამმართველად ვახტანგ ვჳ-მ ანთიმოზ ივერიელის მოწაფე, უნგროვლახელი ოსტატი — მიხაი იშტვანოვიჩი მოიწვია. აღნიშნულ სტამბაში 1709 წელს, პირველად სახარება და „დავითნი“ დაიბეჭდა ნუსხურ-ხუცური შრიფტით, შავი და წითელი საღებავებით. შემდეგ სტამბას შეემატა რამდენიმე ფერის საღებავი და სხვადასხვა ზომისა და ფორმის შრიფტი: ასომთავრული, ნუსხური და მხედრული, ბერძნული, ლათინური. ილუსტრაციები, ძირითადად, გრავიურებით კეთდებოდა. „ვეფხისტყაოსნის“ პირველ ბეჭდურ გამოცემას ახლავს ვახტანგ ვჳ-ის კომენტარები, რაც ტექსტის მეცნიერულად შესწავლის პირველ მცდელობას წარმოადგენს. ვახტანგ ვჳ-მ ეს საქმე ჯერ კიდევ 1701 წელს წამოიწყო, როცა გარს შემოიკრიბა საუკეთესო მწიგნობრები. ჟამთა სვლამ „ვეფხისტყაოსნის“ ვახტანგისეული გამოცემა დაზიანებული სახითა და არასრული ტექსტით შემოგვინახა.
საიუბილეო თარიღის აღსანიშნავად ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის მიერ გამოცემული წიგნ-კატალოგით „ვეფხისტყაოსანი“ კიდევ ერთხელ მოექცა ხელოვნებათმცოდნეებისა და მეცნიერების ყურადღების ცენტრში. დიდი შრომა და დრო დასჭირდა კატალოგის გამოცემას, რომლის პრეზენტაცია, 27 ნოემბერს, ხელნაწერთა ეროვნულ ცეტრში გაიმართა. ალბომში შესულია „ვეფხისტყაოსნის“ ჩვენამდე მოღწეული ხელნაწერების შევსებული და რედაქტირებული სრული კატალოგი, რომელსაც ერთვის ტექსტის ილუსტრაციები ყველა ხელნაწერიდან. კატალოგის გამოცემამდე ცალკეული ხელნაწერების მხატვრობა სრულად ან საერთოდ არ გამოქვეყნებულა. გამოცემა აერთიანებს, როგორც ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცულ ნუსხებს, ასევე სრულად მოიცავს მის ფარგლებს გარეთ არსებულ ხელნაწერებს, საინტერესო და სასარგებლოა როგორც მკვლევართათვის, ასევე ნებისმიერი პირისთვის.
ბუბა კუდავა, ხელნაწერთა ეროვნული ცეტრის დირექტორი: „როგორც თქმულა, ჩვენი კულტურა, ჩვენი სახელმწიფოს იდეა სამ დიდ წიგნს ეფუძნება — ბიბლია, „ქართლის ცხოვრება“ და „ვეფხისტყაოსანი“. „ვეფხისტყაოსანმა“ ყველაზე უფრო მძიმე გზა გამოიარა. თითქმის არაფერი ვიცით მისი ავტორის შესახებ, მაგრამ მთავარი, ალბათ, მაინც ის სათქმელია, რაც შოთა რუსთაველმა ამ პოემით თქვა. როცა გენიალურ პოემაზე ვსაუბრობთ, ხშირად გვავიწყდება, რომ ეს უზარმაზარი მნიშვნელობის ნაწარმოები ქართველმა ხალხმა ხელნაწერების სახით საუკუნეებს გამოატარა, სწორედ მათი წყალობით მოაღწია ჩვენამდე. ხანდახან ლეგენდებსაც ჰყვებოდნენ, რომ ეს პოემა ქართველებმა ზეპირად იცოდნენ და ასე გადასცემდნენ თაობიდან თაობასო. შესაძლოა, ასეთებიც იყვნენ, მაგრამ ჩვენამდე „ვეფხისტყაოსანი“ ქართველმა კალიგრაფებმა, მწიგნობრებმა, დამკვეთებმა და რედაქტორებმა მოიტანეს. რედაქტორებს გულწრფელად სჯეროდათ, რომ კარგ საქმეს აკეთებდნენ, რეალურად კი აზიანებდნენ ტექსტს, სამაგიეროდ, მუდმივად აქტუალურსა და საინტერესოს ხდიდნენ პოემას.
„ვეფხისტყაოსნის“ პირველი გამოცემის 300 წლის საიუბილეოდ ჩვენ დავიწყეთ ფიქრი, რა სახით აღგვენიშნა ეს თარიღი. მივხვდით, რომ სათანადო პატივი უნდა მივაგოთ, უპირველესად, ძველ ხელნაწერ მემკვიდრეობას — დაიგეგმა ასეთი ტიპის გამოცემა, რომელიც, თამამად შემიძლია ვთქვა, საეტაპო მნიშვნელობისაა ქართული მეცნიერებისა და რუსთველოლოგთათვის, ზოგადად, „ვეფხისტყაოსნით“ დაინტერესებული ადამიანებისთვის. გამოცემის მომზადების პროცესში პრობლემა ის იყო, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერების კატალოგი შევსებას საჭიროებდა. ამ კუთხით, ძალიან ბევრი რამ დაზუსტდა და ახალი ხელნაწერებიც გამოვლინდა. პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია, რომ 21-ე საუკუნეში არ გვქონდა სრულად პუბლიცირებული „ვეფხისტყაოსნის“ მინიატურები, არ გვქონდა არათუ ერთიანი გამოცემა, მეტიც, ზოგიერთი ხელნაწერის მინიატურა საერთოდ არ დაბეჭდილა, მით უფრო კარგი პოლიგრაფიული ხარისხით. ამიტომაც გადაწყდა ასეთი გამოცემის მომზადება. დიდი მადლობა მინდა გადავუხადო საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს, რომ არა მათი მხარდაჭერა როგორც მორალური, ისე ფინანსური, მარტო ჩვენი ძალებით კატალოგის გამოცემას ვერ შევძლებდით. დიდი მადლობა მინდა გადავუხადო თამარ სანიკიძეს. მოხდა ისე, რომ პირველად განათლების მინისტრი ამ საეტაპო მნიშვნელობის გამოცემის პრეზენტაციაზე გვეწვია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში და იმედი გვაქვს, რომ მომავალში ჩვენი ხშირი სტუმარი იქნება.
გამოცემაში შესულია ყველა მინიატურა — სიუჟეტური სცენები, განურჩევლად ხარისხისა. აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ყველა გამომცემელი, ძირითადად, ცდილობდა ილუსტრირება მიხაი ზიჩის ან სერგო ქობულაძის მინიატურების მიხედვით მოეხდინა. ვინც ძველი ხელნაწერების მინიატურებით აფორმებდა, ისინიც საუკეთესოებს ირჩევდნენ და, ამ ფონზე, ჩრდილში რჩებოდა, ერთი შეხედვით, ნაკლებად ეფექტური მინიატურები, თუმცა, ძალიან საინტერესო „ვეფხისტყაოსნის“ ისტორიისათვის. ამ გამოცემაში კი, როგორც აღვნიშნე, ყველა მინიატურა შევიდა, განურჩევლად ხარისხისა და პერიოდისა, ასევე, დეკორატიულად გაფორმებული სანიმუშო გვერდები, ყდების ნიმუშები და, რაც მთავარია, წარმოდგენილია სრული კატალოგი. გამოცემა ორენოვანია — ქართულ-ინგლისური, რაც მნიშვნელოვანია ჩვენი მემკვიდრეობის პოპულარიზაციისთვის.
წიგნი შეიცავს ხელნაწერთა არა მხოლოდ საკატალოგე ინფორმაციას, არამედ კალიგრაფიულ ნიმუშს თითოეული ხელნაწერიდან. იყო შემთხვევები, როცა ძალიან გაგვირთულდა ამ პატარა კადრების მოპოვება, განსაკუთრებით, საზღვარგარეთიდან, მაგრამ ჩვენ გვქონდა პრინციპი, რომ არ დაგვეჩქარებინა საქმე, ვიდრე ყველა კადრს სრულად არ მოვიპოვებდით. „ვეფხისტაყოსნის“ ხელნაწერთა, ძირითადი ნაწილი, ცხადია, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრშია დაცული, ძალიან საინტერესო ხელნაწერები ინახება 18 სხვადასხვა დაწესებულებაში, უცხოეთიდან: ოქსფორდის უნივერსიტეტის ბოდლეს ბიბლიოთეკა; საფრანგეთის ნაციონალური ბიბლიოთეკა (პარიზი); ჰარვარდის უნივერსიტეტი, ჰოუგტონის ბიბლიოთეკა; რუსეთის ნაციონალური ბიბლიოთეკა (სანკტ-პეტერბურგი); რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის აღმოსავლურ ხელნაწერთა ინსტიტუტი (სანკტ-პეტერბურგი); ლიტერატურისა და ხელოვნების სახელმწიფო არქივი (მოსკოვი); საქართველოში: ბორჯომის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი; გორის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმი; მარტვილის რაიონის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი; იოსებ გრიშაშვილის სახლ-მუზეუმი (თბილისი); ლიტერატურის მუზეუმი (თბილისი); ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმი; ეროვნული სამეცნიერო ბიბლიოთეკა (თბილისი); თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკა; საქართველოს ეროვნული არქივი (თბილისი); ონის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი.
ძალიან დიდი მადლობა მინდა ვუთხრა ყველა დაწესებულებას (უცხოეთის რამდენიმე დაწესებულების გარდა), რომლებმაც კადრები უსასყიდლოდ დაგვითმეს გამოცემაში გამოსაყენებლად. დაახლოებით 170-მა ხელნაწერმა მოაღწია ჩვენამდე და ალბომ-კატალოგში ყველაზეა შესული ინფორმაცია, გარდა ამისა, წიგნს ბოლოში ახლავს ბეჭდური გამოცემების კატალოგი. მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან დიდი მნიშვნელობა და რეზონანსი ჰქონდა, თავის დროზე, ამ საიუბილეო გამოცემას, სამწუხაროა, რომ დღეს მხოლოდ 20 ეგზემპლარია დარჩენილი საქართველოსა თუ უცხოეთში, მათ შორის კერძო კოლექციებში.
გამოცემას აწერია, რომ ეძღვნება ვახტანგ მეექვსეს. ხშირად ვსაუბრობთ პირველ ბეჭდურ გამოცემაზე და ხანდახან მისი ინიციატორი გვავიწდება ხოლმე. გვავიწყდება ისიც, რომ ვახტანგ მეექვსე არ იყო მხოლოდ გამოცემის ორგანიზატორი, ის ტექსტის რედაქტორიც გახლდათ და იმ დიდი სამეცნიერო კომისიის შექმნის ინიციატორი, რომელმაც თავი მოუყარა და პირველი სამეცნიერო შედეგები წარმოადგინა „ვეფხისტყაოსანთან“ დაკავშირებით.
პოემის მნიშვნელობის შესახებ სიტყვის გაგრძელება არ ღირს, გეტყვით მხოლოდ იმას, რომ ეს გამოცემა ძალიან გამოადგებათ ხელოვნებათმცოდნეებს, ფილოლოგებს, ისტორიკოსებს — კატალოგი აერთიანებს არაჩვეულებრივ მასალას „ვეფხისტყაოსნით“ დაინტერესებულებისთვის, ამასთანავე, განსაკუთრებულად კარგი სასაჩუქრე წიგნია; გარდა ამისა, ჩვენი ცენტრის კოლექციის პოპულარიზებისთვის არაჩვეულებრივი გამოცემაა და ჩვენი პოტენციალის ერთგვარი პრეზენტაციაა, საუკეთესო მაგალითია იმისა, რაოდენ დიდი მნიშვნელობის გამოცემები შეიძლება განხორციელდეს საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული სხვადასხვა კოლექციების საფუძველზე. სამომავლო გეგმებს შორის აუცილებლად უნდა ვახსენო „ვეფხისტყაოსნის“ ფაქსიმილური გამოცემები. ჩვენდა სამწუხაროდ, დღემდე პოემის არც ერთი ხელნაწერის ფაქსიმილური გამოცემა არ გვაქვს, მეტიც, არც ერთი ქართული ხელნაწერის ფაქსიმილური გამოცემა არ გაგვაჩნია. ამის პირველი მცდელობა იყო ბეჭდური ქართული ხელნაწერის გამოცემა. არადა, გვაქვს „ვეფხისტყაოსნის“ არაჩვეულებრივი ნუსხები , ე.წ. ბეგთაბეგისეული ხელნაწერი, წერეთლისეული „ვეფხისტყაოსანი“ და ა.შ. ეს გამოცემებიც არაჩვეულებრივი სასაჩუქრე წიგნები იქნება და, რაც მთავარია, წყარო — ქართული ხელნაწერი მემკვიდრეობის მკვლევართათვის.
დღეს არა მხოლოდ კატალოგის პრეზენტაციაა, ჩვენთან დაცული კოლექციიდან გამოფენილია „ვეფხისტყაოსნის“ თითქმის ყველა საუკეთესო ხელნაწერი და, როგორც ყოველთვის, ჩვენს ღონისძიებას საგანმანათლებლო პროექტიც ერთვის, ძირითადად, სკოლებისთვის. მინდა ვისარგებლო შემთხვევით და რადგან ქალბატონი თამარ სანიკიძე ჩვენთან იმყოფება, ვთქვა, რომ ეს პოტენციალი გამოსაყენებელია საგანმანათლებლო პროცესში, განსაკუთრებით საშუალო განათლების დონეზე. როცა მოსწავლე ვიყავი, ვერანაირად ვაკავშირებდი სასწავლო პროგრამას ხელნაწერ მემკვიდრეობასთან. მეგონა, რომ ის თავისთავად არსებობდა და ვერც იმას ვაანალიზებდი, რომ მემკვიდრეობა ურთულეს პერიოდებს სწორედ ამ ხელნაწერებმა გამოატარა — ეს ბმა არ მქონდა. დარწმუნებული ვარ, ცენტრში მოსული მოსწავლეები, რომლებიც ჩართულები არიან საგანმანათლებლოპროექტებში, გაცილებით მეტი ენთუზიაზმითა და ინტერესით სწავლობენ იმ თხზულებებს, რომელთა ხელნაწერებსაც აქ ნახულობენ. მინდა კიდევ ერთხელ ვუთხრა მადლობა განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს ამ დიდ პროექტში თანადგომისათვის; ეროვნული ცენტრის საგამომცემლო სამსახურს — ყოველი გამოცემა ძალიან ადვილი გადასათვალიერებელია, არადა მოგეხსენებათ, რა დიდი შრომა დევს მის მომზადებაში; ასევე მადლობა მინდა გადავუხადო ტექსტების ავტორებს, სარედაქციო და საგამომცემლო ჯგუფის წევრებს — გამოცემის მომზადებაში ორივე თაობა იყო ჩართული; გამოფენისა და განათლების დეპარტამენტს — საგამოფენო და საგანმანათლებლო პროექტის მომზადებისათვის.
დასკვნის სახით შემიძლია ვთქვა, რომ ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ეტაპია ზოგადად ქართული ხელნაწერის პოპულარიზების გზაზე, მეტიც — ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის განვითარების გზაზე. დიდი იმედი მაქვს, რომ ეს მოვლენა ჩვენი დაწესებულების განვითარების ახალი ეტაპის დასაწყისი იქნება.“
განათლებისა და მეცნიერების მინისტრი, თამარ სანიკიძე, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრს, მინისტრობის პერიოდში, პირველად წორედ ამ საეტაპო მნიშვნელობის გამოცემის პრეზენტაციაზე ეწვია და , ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრს მსგავსი ტიპის პროექტების პარტნიორობა აღუთქვა: „ძალიან საინტერესო გამოცემაა, წიგნი კარგადაა სტრუქტურირებული, რამდენიმე ნაწილისაგან შედგება და „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ ამომწურავ ინფორმაციას იძლევა. წიგნი ნებისმიერი მკითხველისთვის იქნება საინტერესო. ეს პროექტი განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს ფინანსური მხარდაჭერით განხორციელდა და მინდა ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრს ეს წარმატება მივულოცო. რაოდენ დიდი არ უნდა იყოს ფინანსური მხარდაჭერა, რომ არა იმ ადამიანების მონდომება და სურვილი კარგი საქმის კეთებისა, ვინც ეს პროექტი განახორციელა, ასეთი გამოცემის მომზადებაზე ლაპარაკიც კი ზედმეტი იქნე-ბოდა — მხოლოდ ფინანსური მხარდაჭერით ასეთი მნიშვნელოვანი პროექტები არ კეთდება. წიგნი ძალიან საინტერესოა, ისეთი ენითაა დაწერილი, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ მართლა ხელმისაწვდომი და ადვილად შესაცნობი გახდება ნებისმიერი ასაკის ადამიანისთვის. და კიდევ, ძალიან გამახარა ბუბას სიტყვებმა — ამ პოტენციალის გამოყენება სასურველია არა მხოლოდ კულტურული, არამედ საგანმანათლებლო მიზნებისათვის. ასეთ პროექტებს ერთმნიშვნელოვნად და, შეიძლება ითქვას, უპირობოდ მივესალმებით და ყოველთვის მხარდამჭერები ვიქნებით. ამიტომაც, ჩვენს სამომავლო გეგმებში შეგვიძლია ვიმუშაოთ ამ სინთეზზე და ვნახოთ, როგორ გამოვიყენოთ ჩვენი კულტურული მემკვიდრეობა საგანმანათლებლო პროცესში. კიდევ ერთხელ მოგილოცავთ ამ წარმატებას და ვუერთდები ცენტრის მხრიდან გამოთქმულ სურვილს ჩვენი ერთობლივი მუშაობის დასაწყისის შესახებ. ასეთ სასიკეთო საქმეებში, რა თქმა უნდა, მუდამ თქვენი პარტნიორები ვიქნებით“.
ქალბატონმა მზექალა შანიძემ, ცენტრის მიერ განხორციელებული პროექტი „ვეფხისტყაოსნის“ შემდგომი კვლევის საუკეთესო მცდელობად შეაფასა და ამ პროცესის მეტი ინტენსივობით გაგრძელების სურვილი გამოთქვა. „აქ მყოფთ არ სჭირდება „ვეფხისტყაოსნის“ მნიშვნელობის მტკიცება, მაგრამ მინდა ვთქვა, რომ ბოლო ხანებამდე ჩვენ „ვეფხისტყაოსნის“ შესწავლასთან დაკავშირებით ძალიან ბევრი პრობლემა გვაქვს. იმედია, დღევანდელი დღე ხელს შეუწყობს მის პოპულარიზებას და შემდგომ კვლევას. ამ რამდენიმე წლის წინათ, როცა ერთ-ერთი აბიტურიენტის ნაწერს ვასწორებდი, შემხვდა ასეთი რამ: „გამოცდებისთვის წავიკითხე „ვეფხისტყაოსანი“ , იმედია უკანასკნელად“. დიახ, ეს ნამდვილად იყო. მინდა ვისარგებლო მინისტრის აქ ყოფნით და ვთქვა: „ვეფხისტყაოსანს“ სჭირდება შემდგომი პოპულარიზაცია ჩვენს სკოლებში, იმიტომ, რომ ის არ არის მარტო ლიტერატურის შესანიშნავი ძეგლი, „ვეფხისტყაოსანი“ არის ის მიჯნა, სადაც დამთავრდა ძველი ქართული და დაიწყო ახალი ქართული, ის ქართული ენის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ძეგლია. ამ თვალსაზრისით, პოემა საჭიროებს კომპლექსურ შესწავლას, ისე როგორც სწავლობდნენ მას კორნელი კეკელიძე, აკაკი შანიძე — ისტორიის, ეთნოგრაფიის, ხელნაწერთამცოდნეობის, ტექსტოლოგიის მთლიანი არსენალის მოშველიებით. „ვეფხისტყაოსანი“, ისე როგორც ქართული ენა, ბოლომდე შესწავლილი ვერასდროს ვერ იქნება, მაგრამ ჩვენ ყველამ ჩვენი წვლილი უნდა შევიტანოთ იმაში, რომ რაღაც შევმატოთ მას. ბოლო წლები, სამწუხაროდ, „ვეფხისტყაოსნის“, ქართული კულტურისა თუ ქართული ენის შესასწავლად არც თუ ხელსაყრელი იყო. ის სახელები და გვარები, რომლებიც ყველას ახსენდება, როდესაც „ვეფხისტყაოსნის“ შესწავლაზე ვსაუბრობთ — ივანე ჯავახიშვილიდან დაწყებული, ბევრი ჩუმი და შეიძლება არც თუ სახელგანთქმული მეცნიერით დამთავრებული — დღეს ძალიან შეთხელებულია. ეს მდგომარეობა ძალიან სამწუხაროა. ყველა ღონისძიება, რომელიც ხელს შეუწყობს „ვეფხისტყაოსნის“ შემდგომ შესწავლას, მისასალმებელი და ქართული ენის, ისტორიისა და კულტურის შესწავლისათვის ხელისშემწყობია. დიდი მადლობა ბუბა კუდავას და ყველას, ვინც ამ მძიმე საქმის შესრულებაში მიიღო მონაწილეობა. იმედი მაქვს, მომავალში კვლევა უფრო მეტი ინტენსიურობით გაგრძლდება.“
გამოცემის უნიკალურობასა და მნიშვნელობაში მართლაც დარწმუნდებით, როცა თვალს გადაავლებთ, უხვად აღმოვაჩენთ ჩვენთვის უცნობ ილუსტრაციებსა თუ ხელნაწერებს ავსტრიაში დაბეჭდილ საუკეთესო პოლიგრაფიული ხარისხის კატალოგში, რომელმაც „ვეფხისტყაოსნის“ მდიდარი ხელნაწერი მემკვიდრეობა გააერთიანა. გამოცემა პირველი ნაბეჭდი „ვეფხისტყაოსნის“ 300 წლის იუბილეს მიეძღვნა და კიდევ ერთხელ წარმოაჩინა „ოქროს ხანად“ წოდებული თამარ მეფის ეპოქაში დასავლეთისა და აღმოსავლეთის კულტურული ფასეულობების შერწყმის შედეგი.
|