2013-11-07
ზღვარზე გასული სოციალური სამართლიანობა თუ განათლების ხელმისაწვდომობა
ლალი ჯელაძე
2013-2014 სასწავლო წელს, მთელი საქართველოს მასშტაბით, 650 000 მოსწავლე წიგნებს უფასოდ მიიღებს — ამის შესახებ, 2013 წლის 8 აპრილს, საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრმა გიორგი მარგველაშვილმა თბილისის 145-ე საჯარო სკოლაში გამართულ საგანგებო ბრიფინგზე განაცხადა. ასეც მოხდა!
უფასო სასკოლო სახელმძღვანელოების დარიგებამ, რაც ახალი ხელისუფლების პირობებში განხორციელდა, საზოგადოების გული უდავოდ მოიგო, რადგან მშობლებს შვილებისთვის წიგნების ყიდვა აღარ მოუხდათ. ძალიან ხშირად ისმის მათგან, რომ ხელისუფლებამ კარგი პროექტი განახორციელა. თავის დროზე, ამ სიახლეს საზოგადოების მხრიდანაც დიდი გამოხმაურება მოჰყვა — სოციალურ ქსელებში, ბლოგებსა თუ ბეჭდვით მედიაში არაერთგვაროვანი მოსაზრებები იბეჭდებოდა: „ყოველ წელს ახალი წიგნი და ახალი თავისტეხვა მშობლებისთვის, თუ როგორ და რანაირად შეუძინონ წიგნები შვილებს, თან რა ფასები ედო, ამა თუ იმ წიგნს. ბოლოს და ბოლოს მოგვარდება ეგ პრობლემა...“; „რაღაც 5 გამომცემლობის და 50 ავტორის გამო არ უნდა მოაკლდეს ამხელა შეღავათი ამდენ ოჯახს“ — ასეთი განცხადებები და კომენტარები ისმოდა და იწერებოდა საზოგადოების იმ ნაწილისგან, ვისაც უჭირდა შვილებისთვის სახელმძღვანელოების შეძენა. საკამათოც მათი მხრიდან ბევრი არაფერია, რადგან საჩუქარი უდავოდ მსუყე და დღევანდელ სოციალურ ფონზე საჭიროც კი იყო, მაგრამ ხელისუფლების ამ „მსუყე საჩუქარმა“ მისი უშუალო შემქმნელების — გამომცემლობების განსაკუთრებული აღშფოთება გამოიწვია, რადგან ისინი დაბეჭდვის ეტაპამდე მისული წიგნის გარეშე დარჩნენ. უმეტესობას კი, შემდგომი წლების მარაგიც დაბეჭდილი დარჩა და დღესაც საწყობებში მაკულატურად აწყვია.
ძალიან რთულ თემას რომ შევეჭიდე, ეს ნამდვილად ვიცი. ჩემი მიზანი არა ვინმეს განსჯაა, არამედ რეალური სურათის დანახვა — რა შედეგი მოუტანა წელს გამომცემლებს უფასო სახელმძღვანელოების დარიგებამ, რა რაოდენობის სახელმძღვანელოს გაყიდვა შეძლეს მათ კერძო სექტორის — კერძო სკოლების ხარჯზე. კომენტარისთვის მივმართე გამომცემლობების დირექტორებს. ყველა თანხმდება იმ აზრზე, რომ უფასო სახელმძღვანელოების მოსწავლეებისთვის დარიგების იდეას არავინ ეწინააღმდეგება. გამომცემლობა „ინტელექტის“ დირექტორი კახა კუდავა განმარტავს: „არც ერთ გამომცემელს არსად არ უთქვამს, რომ უფასო სახელმძღვანელოები არ დაარიგონ, მაგრამ ვინც მოსწავლეს ჩვენ მიერ მომზადებულ სახელმძღვანელოებს უფასოდ აძლევს, მან ჩვენ აუცილებლად თანხა უნდა გადაგვიხადოს.“
ზოგადად კი, ხელისუფლების მიერ გადადგმული ეს ნაბიჯი გამომცემლობების მხრიდან საავტორო და ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების დარღვევად შეფასდა, რის გამოც ისინი დღესაც ცდილობენ სასამართლოში „საკუთრების“ სამართლიანი გზით დაბრუნებას.
ცოტა უკან მინდა გავიხედოთ და გავიხსენოთ წლები, როცა გამომცემლობა „განათლება “ (1957 წელს დაარსდა), ყოველწლიურად, 300 ათასი დასახელების 7 მილიონ ეგზემპლარ წიგნს გამოსცემდა საშუალო და უმაღლესი სკოლებისათვის. ხხ საუკუნის ბოლოს, ცენზურისგან განთავისუფლებისა და საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის ფონზე, საგამომცმელო საქმეში კონკურენტუნარიანი გარემო შეიქმნა, რამაც გამოცემის შინაარსისა და ხარისხის გაუმჯობესება განაპირობა. სკოლებში გაჩნდა ქართველ ავტორთა სახელმძღვანელოები, პედაგოგს მიეცა უფლება აერჩია ალტერნატიული სახელმძღვანელოებიდან ერთ-ერთი. ახალდაარსებულმა კერძო გამომცემლობებმა იპოვეს თავიანთი სახე, რამაც ზოგადად შექმნა წიგნის „აღზევების“ ეპოქა.
განათლების სამინისტროს უფასო სახელმძღვანელოების პროექტს ევროპის საგანმანათლებლო გამომცემელთა ჯგუფის — ჶჶჵგ — დირექტორმა წერილით უპასუხა, რომელშიც ის გამომცემელთა ინტერესებს იცავს და ხაზს უსვამს, რომ „თუკი სიტუაცია სასწრაფოდ არ გამოსწორდა, ეს დამანგრეველ შედეგებს მოიტანს არა მხოლოდ საგამომცემლო ბიზნესისთვის, არამედ საბოლოოდ გავლენას მოახდენს ახალი, დამოუკიდებელი სახელმწიფოს დემოკრატიულ განვითარებაზე, რომელიც კვლავ აგრძელებს ბრძოლას თავისუფალი და ცივილიზებული საზოგადოების შესაქმნელად, რათა საერთაშორისო საზოგადოების ღირსეული წევრი გახდეს“. წერილს უფასო სახელმძღვანელოების პროექტის ავტორი, ბატონი გიორგი მარგველაშვილი პირველ რადიოში ასე გამოეხმაურა: „მოვუწოდებთ წერილის ავტორს, კარგად ჩაიხედოს ვითარებაში, სანამ წერილს მოგვწერს, მოგვმართოს კითხვებით. მე სამსახურში ამიყვანა და დამიქირავა საქართველოს მოსახლეობამ და თავის ჯიბიდან ისინი ყოველ თვე მიხდიან ხელფასს. მე მათი დაქირავებული ვარ და მათ ინტერესებს ვახორციელებ და არა რომელიმე, თუნდაც ძალიან პატივსაცემი არასამთავრობო ორგანიზაციის. უმჯობესი იქნება დაინტერესდნენ, რა რეაქცია აქვს საქართველოს მოსახლეობას ამ საკითხებთან მიმართებაში“.
საქართველოს მოსახლეობის რეაქცია საჩუქარზე, ბუნებრივია, ცალსახად დადებითია, თუ არ ჩავთვლით აღშფოთებულ გამომცემლებს, რომლებიც ამ ნაბიჯით წიგნს „დასამარებას“ უქადიან. გამომცემლობებმა, მხარდამჭერებთან — მეცნიერებთან, მწერლებთან, უბრალოდ წიგნის მოყვარულებთან ერთად, საპროტესტო აქციებითაც კი გამოხატეს უფასო სახელმძღვანელოების პროექტის მიმართ საკუთარი დამოკიდებულება. 2013 წლის 23 აპრილი საქართველოში გამომცემლობებმა და წიგნის მაღაზიებმა ერთობლივ აქციად გამოაცხადეს — წიგნის დღე წიგნის გარეშე!!! „რაც არ უნდა კეთილი განზრახვა ამოძრავებდეს ვინმეს, ჩვენთვის მიუღებელია თუნდაც ერთი მოქალაქის ინტერესებისა და უფლებების დარღვევის ხარჯზე მიღებული გადაწყვეტილება“ — ეს ამონარიდი მწერლების მიერ გამოხატული სოლიდარობის წერილიდანაა. ისინი ოქროს შუალედის პოვნას მოითხოვდნენ. ოქროს შუალედი მაინც ვერ მოიძებნა, არადა, რა საშური საქმეა, სოციალურად დაუცველი ოჯახების ხელშეწყობასთან ერთად საგამომცემლო საქმიანობაც რომ შეუფერხებლად წარიმართოს.
ქართველი პუბლიცისტი და „წიგნის გამორჩეული ქომაგი“ ივანე ამირხანაშვილი თავის წერილში „ხიფათის ზღვართან“ წერს: „პურს მეპურე აცხობს, წიგნს გამომცემლობა ქმნის...
თავისი პრინციპი აქვს სამინისტროს; პრინციპი აქვთ გამომცემლობებს. პირდაპირ უნდა ითქვას, მათი დაახლოება და შეთანხმება შესაძლებელია...“, თუმცა პრინციპები ვერც ერთმა და ვერც მეორე მხარემ ვერ დათმო და შეთანხმებაც არ შედგა. იმავე წერილში ავტორი ამ პროექტის ამოქმედებით საფრთხეს ხედავს, რომ თამაშგარეთ დარჩება ქართული წიგნი — ბოლო წლების მონაპოვარი. „თავისთავად ძალზე კეთილშობილურია სურვილი, რომ სახელმძღვანელოები სკოლებში უფასოდ დარიგდეს, მაგრამ ეს ხომ უტოპიაა. ერთ-ორ წელიწადს შეიძლება მოახერხო, მაგრამ რეალობა თავისას მოითხოვს. ამ ქვეყანაზე, სადაც ლამის ჰაერიც კი ფასიანია, სახელმძღვანელო ვერ იქნება უფასო. საბაზრო ეკონომიკის საზღვრებიდან ვერ გახვალ იმიტომ, რომ მას გასასვლელი არ აქვს. ნუ დაგვავიწყდება, სახელმძღვანელოზე ფასის გაუქმების პარალელურად, კლასგარეშე წიგნი ისე გაძვირდება, რომ უმრავლესობისთვის ხელმიუწვდომელი გახდება...
...შორს ვარ იმ აზრისგან, რომ ვიღაც შეთქმულებას აწყობს გამომცემლობების წინააღმდეგ. პირიქით, გრიფირების ყბადაღებული მუხლის ამოქმედება კეთილ მიზნებს ისახავდა, მაგრამ ისიც ნათელია, რომ ეს არ არის პანაცეა. მეტიც, თუ ამ პრაქტიკას გავყვებით, სასკოლო წიგნების გამოცემის საქმე ჩიხში შევა, დაეცემა სახელმძღვანელოთა ხარისხი, გარდა ამისა, დაიკარგება საგამომცემლო პროცესის სისტემურობა, ჩავარდება პროექტები, რომლებიც ქმნიან ჩვენი ლიტერატურისა და საერთოდ კულტურის პრესტიჟს, დავუბრუნდებით იმ დროს, როცა წიგნის ბედი შემთხვევაზე იყო დამოკიდებული.
კულტურა სათუთი მოვლენაა. თანმიმდევრულობას მოითხოვს. გადამჭრელი, მკვეთრი ქმედებების რეჟიმს ვერ უძლებს. ამიტომ, თუ ერთხელ გაჭრას ვაპირებთ, ასჯერ გავზომოთ. ნუ ავჩქარდებით. მოვუსმინოთ ერთმანეთს. გავარკვიოთ, სად არის სიმართლე — ჩვენში თუ ჩვენ გარეთ. შევათანხმოთ ჩვენ-ჩვენი ინტერესები. როცა ჩქარობ, გგონია, არ ცდები. ეს სახიფათოა. საერთოდ, სახიფათო მდგომარეობაა, როცა გგონია, რომ მართალი ხარ.
ხიფათის ზღვართან ვართ. შეცდომის დაშვების უფლება არ გვაქვს. უთუოდ უნდა მოვძებნოთ არიადნეს ძაფი, რომელიც მდგომარეობიდან გამოგვიყვანს“.
ეს წერილი ურთიერთშეთანხმების საუკეთესო მცდელობა იყო, რეალურად კი ასე მოხდა: „გაერთიანებული ქართული სტამბა ფავორიტი პრინტი და მვპ“-მ (ოთხი ქართული მაღალტექნოლოგიური პოლიგრაფიული საწარმოს — შპს ფავორიტი პრინტი, შპს ფორმა, შპს სეზანი და შპს მვპ (24 საათის სტამბა) და მასთან არსებული მცირე პოლიგრაფიული წარმოებების გაერთიანებით შეიქმნა) დაახლოებით 4 მლნ წიგნი დაბეჭდა. სამინისტროს ახალი ინიციატივა, მთელი საქართველოს მასშტაბით, 14 მილიონამდე დაჯდა (აქამდე განათლების სამინისტრო 10 მლნ ლარს ხარჯავდა სოციალურად დაუცველებისა და მრავალშვილიანი ოჯახების სასკოლო სახელმძღვანელოებით მომარაგებაზე). მოსწავლეებმა უფასო სახელმძღვანელოები მიიღეს.
თამაშგარეთ დარჩენილი გამომცემლობების ბაზრის მცირე ნაწილი კი კერძო სექტორმა — კერძო სკოლებმა აითვისა, მათ, ვინც სამინისტროს ინიციატივაში ვერ მოხვდა. კერძო სკოლებზე ეს შეღავათი იმიტომ არ გავრცელდა, რომ კერძო სკოლა ერთგვარი ბიზნესია და სახელმწიფო კერძო ბიზნესში არ ერევა. კერძო სკოლა თვითონ წყვეტს, რომელი სახელმძღვანელო გამოიყენოს. ამასთანავე, თავად შემოაქვთ სახელმძღვანელოები და ამიტომ მათთვის ესეც ბიზნესია. შესაბამისად, სახელმწიფო ამაში მათ ხელს ვერ შეუშლის.
რა რაოდენობის სახელმძღვანელო შეისყიდა კერძო სექტორმა გამომცემლობებისგან და რა რაოდენობის წიგნები დარჩა მათ საწყობებში? — ამ კითხვას გამომცემლობა „ინტელექტის“ დირექტორი კახა კუდავა ასე პასუხობს: „სამინისტროს მხრიდან არახელსაყრელი შემოთავაზება მივიღეთ — წიგნი, რომლის დაბეჭდვაშიც 3.50-4 ლარი გადავიხადეთ, 1.80 თეთრად უნდა მიგვეყიდა, ამას საგადასახადოს 20 პროცენტიც ემატებოდა და რეალურად, თითო წიგნის ფასი 1.30 თეთრი გამოდიოდა. გამომცემლობების უმრავლესობამ, ბუნებრივია, უარი ვთქვით ამ შემოთავაზებაზე, ხოლო გამოუვალი მდგომარეობის გამო, გამომცემელთა მცირე ნაწილი ამ შემოთავაზებას დათანხმდა. მათ, ფაქტობრივად, მაკულატურის ფასზე ოდნავ მეტად გაყიდეს წიგნები. მე სულ 530 ათასი სახელმძღვანელო მქონდა დაბეჭდილი — ნახევარ მილიონზე მეტი. აქედან, წელს, დაახლოებით 80 ათასი წიგნი გაიყიდა, ისიც 20-პროცენტიანი ფასდაკლებით. ჩვენი მყიდველი, ძირითადად, კერძო სკოლები და ის მშობლები აღმოჩნდნენ, ვინც შვილებს დამატებით შეუძინეს მეორე ეგზემპლარი სახელმძღვანელოებისა, რათა მათ თავისუფლად იხმარონ წიგნები და შემდეგ ჩვენთან შეძენილი წიგნები ჩააბარონ სამინისტროს. ანუ წელს გაცემულმა სახელმძღვანელოებმა საერთო რაოდენობის 7% შეადგინა, 450 ათასი ეგზემპლარი მოქმედი სახელმძღვანელო კი საწყობში დაგვრჩა დაწყობილი. ალბათ, უმჯობესი იქნებოდა ამ პროექტისთვის დაერქმიათ „სამინისტროსა და ქართველი გამომცემლების ერთობლივი საჩუქარი“.
„ბაკურ სულაკაურის“ გამომცემლობის პროექტების მენეჯერის თინათინ კუხიანიძის განცხადებით კი, მათ გამომცემლობაზე უფასო სახელმძღვანელოების პროექტის განხორციელების შედეგი ასე აისახა: „რეალური შედეგი ასეთია: ჩვენი ფაილები შეუკვეთეს სხვა სტამბებს და დაბეჭდეს სახელმძღვანელოები, სანაცვლოდ კი ბეჭდვისთვის განკუთვნილი თანხის 10 პროცენტი გადმოგვირიცხეს. ჩვენს გამომცემლობას, მოგეხსენებათ, ძალიან ბევრი გრიფირებული სახელმძღვანელო ჰქონდა. ბუნებრივია, გამომცემლობა, მარაგის სახით (მით უმეტეს იმის გათვალისწინებით, რომ უახლოეს 5 წელიწადში არ უნდა შეცვლილიყო სახელმძღვანელოები) წინასწარ ბეჭდავს გარკვეულ რაოდენობას. ამას ისიც განაპირობებს, რომ დიდტირაჟიანი წიგნის ბეჭდვა გაცილებით იაფი ჯდება. აქედან გამომდინარე, ჩვენმა გამომცემლობამაც დაბეჭდა სხვადასხვა დასახელების სახელმძღვანელოების ერთი ან ორი წლის მარაგი, რომელიც დღესაც საწყობში აწყვია. მაგალითად, მეორე კლასის ბუნების სახელმძღვანელო 8-დან 10 ათას ეგზემპლარამდეა. საერთო ჯამში, დაახლოებით ნახევარი მილიონი ლარის ზარალი მივიღეთ. რაც შეეხება იმას, თუ რამდენი სახელმძღვანელო გაიყიდა წელს კერძო სკოლებზე, ეს ძალიან მცირე ნაწილია — სახელმძღვანელოების გაყიდვის 7-8 პროცენტს შეადგენს, ეს პროცენტი კი ყველა გამომცემლობაზე გადანაწილდა.“
გამომცემლობა „მერიდიანის“ დირექტორის მოადგილემ კახაბერ რუსიძემ განაცხადა, რომ წელს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრომ მათ მიერ გასულ წლებში დაბეჭდილი სახელმძღვანელოების ნაწილი შეისყიდა. „რეალურად სახელმძღვანელოების მყიდველი წელს კერძო სკოლები იყვნენ. ეს ძალიან მცირე სეგმენტია, აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია, ბევრი სახელმძღვანელო არ გაიყიდებოდა. ამიტომაც ჩვენმა გამომცმელობამ გადაწყვიტა, სახელმძღვანელოები სამინისტროს მიერ შემოთავაზებულ ფასში გაეყიდა. რეალურად ჩვენ მივიღეთ სტამბის ფიქსირებული ხარჯების ათი პროცენტი. რასაკვირველია, სახელმძღვანელოების ბეჭდვა გაცილებით მეტი დაგვიჯდა, მაგრამ სრულ ზარალს მაინც ეს ვამჯობინეთ. რაც შეეხება მოთხოვნას სახელმძღვანელოებზე, ბუნებრივია, ისეთივე რაოდენობის მოთხოვნა იყო, როგორც გასულ წლებში, ოღონდ ამ რაოდენობას გამოაკლდა შარშან სოციალურად დაუცველთათვის განკუთვნილი სახელმძღვანელოებიც.“
გამომცემლობა „დიოგენეს“ დირექტორმა თამარ ლებანიძემ გვითხრა, რომ უფასო სახელმძღვანელოების პროექტის განხორციელებამ „დიოგენე“ უკიდურეს მდგომარეობაში ჩააგდო: „გამომცემლობა ძალიან რთულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა, დიდი ფინანსური ზარალი გვაქვს, თანამშრომლების ნაწილმა საერთოდ დაკარგა სამსახური, ნაწილს ხელფასები შევუმცირეთ, თავის გადარჩენას ვცდილობთ. ხელისუფლების შეცვლას ძალიან დიდი იმედებით ველოდებოდით, რადგანაც გვეგონა, რომ განათლების რეფორმა უფრო გონივრულად წარიმართებოდა, მაგრამ ასე არ მოხდა. ეს იქნება ძალიან დამაზარალებელი ნაბიჯი ზოგადი განათლების სფეროში. სხვა ქვეყნების გამოცდილებას თუ გადავხედავთ, არის ასეთი პრაქტიკა, თუმცა აბსოლუტურად სხვა პრინციპებზე აგებული, პირიქით, იქ ხელშეწყობაა ამ პროცესებისადმი.
რაც შეეხება სახელმძღვანელოების გაყიდვას, ჩვენ სამინისტროსთვის არც ერთი წიგნი არ მიგვიყიდია, რადგანაც ეს იქნებოდა უკიდურესად ზარალის მომტანი ჩვენთვის. სიმართლე გითხრათ, არც ყოფილა შემოთავაზება არც სამინისტროს და არც კერძო სტამბების მხრიდან. მათ ჩემი აზრი იცოდნენ, რომ წიგნებს ასეთ მიზერულ ფასში ვერ გავყიდდით. დეტალურ ანალიზს ნოემბერში ვაპირებთ, თუ რა რაოდენობის სახელმძღვანელო გაიყიდა წელს ჩვენი გამომცემლობიდან კერძო სკოლებზე. მაგრამ კერძო სკოლები ძალიან მცირე ნაწილია საერთო ბაზრის და იქაც, ბუნებრივია, მონოპოლია არ არის და კონკურსია. აქედან გამომდინარე, ზოგადად, გეტყვით, რომ ამან გამომცემლობას ვერ მისცა მაინცდამაინც დიდი შეღავათი.“
ბუნებრივია, აქ მხარე არ არსებობს. სახელმძღვანელოების გამომცემლები რომ აქტიურად იყვნენ ჩართული განათლების რეფორმის განხორციელებაში, ქმნიდნენ სახელმწიფო სტანდარტების შესაბამისად წიგნებს, რომელთა გამოყენებით წარიმართებოდა სწავლების პროცესი საქართველოში, ეს უდავოა. გამომცემლობებს, რომელთა პროდუქციის რეალიზაციის დიდი წილი სწორედ სასკოლო სახელმძღვანელოებზე მოდიოდა, მხოლოდ წიგნის მოყვარულებზე გათვლილი გაყიდვებით არსებობა გაუჭირდებათ. ეს ჩვენი რესპონდენტების კომენტარებიდანაც ნათელია. თუმცა ყოფილი მინისტრის განცხადებით: „მე იმედი მაქვს, რომ „გლობალურ დათბობაზე“ ეს გადაწყვეტილება არ იმოქმედებს უარყოფითად“. რაც შეეხება ინტელექტუალურ საკუთრებას, მისივე განცხადებით: „ინტელექტუალური საკუთრება აბსტრაქტული ცნება არ არის, ინტელექტუალური საკუთრება ყოველთვის გულისხმობს კონკრეტულ კონტრაქტს“...
|
