2013-10-31
ორი საუკუნის შემდეგ...
ლალი ჯელაძე
25 ოქტომბერს, საქართველოს თეატრის, მუსიკის, კინოსა და ქორეოგრაფიის სახელმწიფო მუზეუმში კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს მხარდაჭერით, საქართველოს მუზეუმთა ასოციაციისა და საქართველოს ჳCჴმ-ის ეროვნული კომიტეტის თანადგომით, გიორგი ერისთავის 200 წლისთავისადმი მიძღვნილი გრანდიოზული გამოფენა გაიხსნა — გამოფენა მართლაც გრანდიოზულია როგორც მნიშვნელობით, ისე მასშტაბითაც. სასახლეს მიახლოებულ სტუმრებს სპექტაკლ „გაყრიდან“ აჟღერებული მუსიკა უკვე ამცნობდა, რომ წინ დიდი სანახაობა ელოდათ. ეზოში დამონტაჟებულ სცენაზე კი გააცოცხლეს მუსიკისა და დრამის თეატრის მსახიობებმა „გაყრიდან“ სცენები. სიმბოლური იყო პირველი რეალისტური სპექტაკლის სცენებით იუბილეს დაწყება, სწორედ ამ ფრაგმენტების ნახვის შემდეგ იოლი მისახვედრი გახდა, თუ რამ მოხიბლა ასე იმდროინდელი ქართული საზოგადოება და რამ გამოიწვია, თავის დროზე, დიდი გამოხმაურება. სპექტაკლი კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს მხარდაჭერით აღდგა.
გიორგი ერისთავის იუბილე სასახლის ეზოდან დაიწყო. თეატრალები და არა მხოლოდ თეატრალები „ზამბახების“, „ოქროსფერ“ და არსენიშვილის სახელობის საგამოფენო დარბაზებში მიიპატიჟა და „ქართული თეატრის“ სამყაროში ამოგზაურა, დაარსებიდან 1921 წლამდე. საგამოფენო დარბაზებში გადანაცვლებული დამთვალიერებელი უშუალოდ შეეხო ისტორიას, რომელსაც ორსაუკუნოვანი ტრადიცია აქვს.
მრავალფეროვან გამოფენაზე კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს მიერ დაფინანსებული ილუსტრირებული ალბომის — „გიორგი ერისთავი და პროფესიული ქართული თეატრი“ — პრეზენტაცია გაიმართა. 200-გვერდიან წიგნში 400-ზე მეტი უნიკალური ფოტოდოკუმენტია შესული. კატალოგი მთლიანად მოიცავს თბილისის ყველა სათეატრო ნაგებობის გეგმასა და ფოტოებს, ასევე შესულია 1850-1921 წლებში საქართველოს მოქმედი ყველა თეატრალური დასის ფოტომატიანე, აქვეა დაბეჭდილი პირველი ქართული აფიშები და პროგრამები. წიგნი გამოსაცემად მოამზადა გიორგი კალანდიამ: „შეიძლება ითქვას, რომ ეს პირველი დიდი ილუსტრირებული კატალოგია ქართული თეატრის შესახებ — გიორგი ერისთავის დაბადებიდან 1921 წლამდე, სადაც შესულია ბევრისმომცველი ინფორმაცია ზოგადად ქართული თეატრისა და მისი დამაარსებლის შესახებ. მთელი წელი ვფიქრობდით ამ საიუბილეო თარიღზე, რადგანაც ქართული პროფესიული თეატრი წარმოუდგენელია გიორგი და დავით ერისთავების სახელის გარეშე. ცნობილი საზოგადო მოღვაწე გიორგი ერისთავი 22 სექტემბერს დაიბადა, მეტსახელად „გლუხარიჩს“ ეძახდნენ, ის ძალიან უყვარდა ქართველ ხალხს. მისმა დადგმებმა გადამწყვეტი როლი ითამაშა არა მარტო ქართული ხელოვნების და თეატრალური ხელოვნების ისტორიაში, არამედ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაშიც, ეს იყო ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გამოხატვის თავისებური ფორმა, რომელსაც შეუერთდა და გამოეხმაურა იმდროინდელი ქართული საზოგადოება. ამიტომაცაა უნიკალური გიორგი და დავით ერისთავებისადმი მიძღვნილი გამოფენა.
აქ ბევრი ისეთი ექსპონატია წარმოდგენილი, რომელიც მანამდე საზოგადოებისთვის უცნობი იყო. 200-ზე მეტ ექსპონატს შორის პირველი ქართული თეატრალური აფიშაა, რომელიც ჩვენს მუზეუმშია დაცული, თეატრალური დასების ფოტოები და ა.შ. თეატრალებს და მთლიანად ქართულ საზოგადოებას თეატრი რომ ძალიან უყვარს, ეს სადავო არ არის და ის, რაც ძალიან გვიყვარს, გიორგი და დავით ერისთავებს უკავშირდება. ამიტომაც დამთვალიერებელს ერთი თვის განმავლობაში ექნება საშუალება იხილონ ჩვენი გამოფენა. ბედნიერი ვარ, რომ გამოფენაზე ბევრი ახალგაზრდა მოვიდა, ამისთვის დიდ მადლობას ვუხდი დავით აღმაშენებლის სახელობის უნივერსიტეტს.“
იქ მისულმა დამთვალიერებელმა ძალიან ბევრ კითხვაზე მიიღო პასუხი. დამერწმუნებით, ჩვენგან ძალიან ცოტამ იცოდა, რატომ მიიღო ოპერის შენობის განუხორციელებელმა პროექტმა ვერცხლის მედალი და რა დააწერა მიხეილ ვორონცოვმა თამამშევის თეატრის გენერალურ გეგმას. პროექტი ვერცხლის მედალს იმიტომ დასჯერდა, რომ შენობა ერთსართულიანი იყო, შემდეგ გადაკეთდა მრავალსართულიანად და დღევანდელი ოპერის შენობას ძალიან ჰგავს. გამოფენაზე ორივე პროექტია წარმოდგენილი. ხოლო რაც შეეხება თამამშევის თეატრის გენერალურ გეგმაზე ვორონცოვის ჩინოვნიკისეულ ერთსიტყვიან წარწერას — „მიღებულია“, მან მწვანე შუქი აუნთო პირველი ქართული პროფესიული თეატრის მშენებლობას, რომელიც საზოგადოებაში „ქვის თეატრად“ , „თამამშევის“ ან „ქარვასლის“ თეატრად მოიხსენიებოდა.
კრიტიკოსები გიორგი ერისთავისადმი კრიტიკას არ იშურებდნენ, მათ შორის ცნობილი ადამიანებიც — დარეჯან ბატონიშვილი და პლატონ იოსელიანი. მიუხედავად ამისა, გიორგი ერისთავი დიდი ენთუზიაზმით ცდილობდა დასახული მიზნის მიღწევას, შეძლო კიდეც, თუმცა ბევრი გულისტკენაც მიიღო. კრიტიკოსების გვერდით იყო ის საზოგადოებაც, რომელიც ქართულ თეატრალურ აფიშებს აბრეშუმზე ბეჭდავდა, რაც დიდი ესთეტიკისა და გემოვნების მაჩვენებელი იყო. მათ კარგად ესმოდათ, რომ ხელოვნება იაფფასიანი არ შეიძლება იყოს. ამაში მართლაც დარწმუნდებით, როცა პირველ ქართულ აფიშებს ნახავთ. დარწმუნებული ვარ ყველას აინტერესებს, თუ რა იყო გამოსახული პირველ ქართულ თეატრალურ ფარდაზე. „ჩვენთან ინახება ყველა თეატრალური ფარდა, მათ შორის გაგარინის მიერ შექმნილი, ასევე ალექსანდრე ბერიძის, სერგო ქობულაძისა და სხვათა ფარდების ესკიზები. რაც შეეხება პირველ ქართულ თეატრალურ ფარდას, ეს გახლდათ გაგარინის მიერ შესრულებული ხელოვნების ნიმუში, რომელზეც გამოსახულია რუსეთი და საქართველო. საქართველოს მხარეს კავკასიონი და ქართული ეკლესია-მონასტრები ჩანს, ხოლო რუსეთის მხარეს — კრემლი და ა.შ. ეს ჩვენი ისტორიაა...“ — ამბობს გიორგი კალანდია.
განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს ის უცნობი დეტალები, რომლებიც გიორგი და დავით ერისთავებს უკავშირდება. ალბათ, ცოტამ თუ იცის იმის შესახებ, რომ გიორგი ერისთავმა პიესად აქცია და პოლონურ ენაზე თარგმნა ქართველებისთვის საამაყო „ვეფხისტყაოსანი“, შემდეგ პიესა გადმოაქართულა და ხუთმოქმედებიანი დრამის სცენაზე დადგმაც ჩაიფიქრა. სამწუხაროდ, სრულყოფილი სახით არ განხორციელდა, მაგრამ მოგვიანებით სამმოქმედებიანი სპექტაკლი ქართულ სცენაზე დაიდგა; ან თუნდაც ის ფაქტი, რომ როცა დავით ერისთავმა სპექტაკლი „სამშობლო“ წარმოადგინა, ხალხმა ხელში აყვანილი დრამატურგი ქალაქის მოედნებზე შემოატარა და საჩუქრად აბრეშუმზე შესრულებული დაფნის გვირგვინში ჩასმული აფიშა — „სამშობლო“ აჩუქა, რომლის ნახვაც დამთვალიერებელს ამ გამოფენაზე შეუძლია.
თუ დაინტერსდებით იმასაც ნახავთ, როგორ გამოიყურებოდა დამწვარი ქართული თეატრის 900-კილოგრამიანი ჭაღი, რომელიც, ვორონცოვის ბრძანებით, თამამშევის თეატრისთვის მარსელიდან ჩამოიტანეს. ჭაღი თურმე გზაში დაიფშვნა და ხელმეორედ შეიძინეს. ექსპოზიციაზე წარმოდგენილია უნიკალური ფოტო (რომელიც მხოლოდ ამ მუზეუმში ინახება) — ვორონცოვის მიერ ხელმოწერილი პროექტი, სადაც ჭაღი ჩანს.
გამოფენაზე არა მარტო თეატრის ისტორიის ამსახველი ნივთები გამოიფინა, არამედ ერისთავების პირადი, მემორიალური ნივთებიც. გამოფენამდე ცოტა ხნით ადრე გიორგი და დავით ერისთავების შთამომავალმა, მანანა ერისთავმა მუზეუმს უნიკალური საგანძური გადასცა. კოლექცია ქართული თეატრალური ხელოვნების ისტორიისთვის უძვირფასეს ნივთებს შეიცავს — ცნობილი დრამატურგის, პოეტის და საზოგადო მოღვაწის გიორგი ერისთავის საწერი მაგიდის გარნიტური, რომელიც შეძენილია ვარშავაში, მეფის რუსეთის შეთქმულებაში მხილებისთვის პოლონეთში გადასახლებაში მყოფი პოეტის მიერ, დაახლოებით, 1834 წელს. ეს ნივთები, შეძენის დღიდან, მასთან განუყრელი ყოფილა. ქართველმა საზოგადოებამ გიორგი ერისთავის საწერი მაგიდის მოწყობილობა სწორედ ამ ექსპოზიციაზე იხილა. კოლექცია მოიცავს, აგრეთვე ქსნის ერისთავთა საბეჭდ ძველ საგვარეულო გერბსაც და ქართველი მწერლისა და დრამატურგის დავით ერისთავის ნივთებსაც. გამოფენაზე განსაკუთრებული ადგილი სწორედ ამ კოლექციას ეჭირა — ფრანგული პალიტრა დავით ერისთავის მეუღლის მარიამ სარაჯიშვილის გამოსახულებით, რომლის დამზადებაც მეუღლემ პარიზში შეუკვეთა; ასევე, უნიკალურია ლორდ ბაირონის, ვიქტორ ჰიუგოსა და ალექსანდრე დიუმას ძვირფასი გამოცემები დავით ერისთავის ბიბლიოთეკიდან; საიმპერატორო ქარხანაში დამზადებული სარაჯიშვილების ჭურჭელი, ალბომის მომინანქრებული დეტალები... განსაკუთრებული მემორიალური მნიშვნელობა ენიჭება ხელნაწერებს, მათ შორის დავით ერისთავის სატიტულო ფურცელს, მის სავიზიტო ბარათს, ელენე ერისთავის მოგონებების დღიურს და ა.შ.
კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს წარმომადგენელმა, ქალბატონმა ინგა ქარაიამ გამოფენას კულტურულ-საგანმანათლებლო ფუნქციაც მიანიჭა: „გამოფენაზე წარმოდგენილია ძალიან ბევრი დოკუმენტური მასალა, რომელიც აქამდე დამთვალიერებელს არ უნახავს. დარწმუნებული ვარ, ეს მასალა დიდ სამსახურს გაუწევს არა მხოლოდ თეატრალებს, არამედ ყველა იმ ადამიანს, ვისთვისაც ქართული კულტურის, კერძოდ, თეატრალური კულტურის ისტორია და მომავალი ფასდაუდებელია. დიდი მადლობა მინდა გადავუხადო მუზეუმის დირექტორს გიორგი კალანდიას და მუზეუმის თანამშრომლებს იმისთვის, რომ ძალისხმევას არ იშურებენ, რათა მუზეუმის საქმიანობა ქმედითი გახადონ და მუდმივად ახალ-ახალი ექსპოზიციები შემოგვთავაზონ.“
გიორგი ერისთავის საიუბილეოდ გიორგი კალანდიამ ქართველ რეჟისორებს შესთავაზა პროექტი, გაეკეთებინათ ჩანაწერები: რას ეტყოდნენ ისინი გიორგი ერისთავს, ცოცხალი რომ იყოს. გამოფენაზე ერთი კუთხე სწორედ ამ ჩანაწერებს დაეთმო. ლევან წულაძე თავის წერილში დიდ მადლობას უხდის გიორგი ერისთავს და მისთვის დამახასიათებელი კეთილგანწყობით გამოირჩევა: „ბედნიერი ვარ და სევდიანი, ღიმილი მიპყრობს. ძნელია ხმამაღლა საუბარი და თუნდაც ქაღალდის სუფთა ფურცელზე იმ შეგრძნებების გადატანა და გახმაურება, რაც წლების განმავლობაში გამოცდილებად გადამექცა...
ალბათ, მაღალფარდოვანი და აკადემიურია გამოთქმა ქართული თეატრის დამფუძნებელი და კომედიოგრაფი გიორგი ერისთავი. ვისთვის როგორ. ბატონი გიორგი ერისთავი... გიორგი ერისთავი... ერისთავი... მართლაც და ქართული თეატრალური ერის თავად წოდებული. დღესდღეობით, როდესაც ქართული პროფესიული თეატრის დაარსებაზე ვსაუბრობთ. ყოველივე თანამდევი მოვლენა ამ პროცესისა ცოტა ისტორიულ წარსულად და ფაქტად გვეჩვენება. სინამდვილეში კი მე გულწრფელი მადლობა მინდა მივუძღვნა იმ პიროვნებებს, რომლებიც დინების საწინააღმდეგოდ მოქმედებდნენ, შექმნეს და გაკვალეს ახალი გზა, აღმოაჩინეს ახალი, ყველასთვის გასაგები და რთული მისაღები ენა კომედიისა. კომედია, რომელიც გამხელს; კომედია, რომელიც გართობს; კომედია, რომელიც გაფიქრებს; კომედია, რომელიც სევდას გგვრის; კომედია, რომელიც სილას გაწნავს და სამაგიეროს გადახდის სურვილს გიკარგავს — მომღიმარს გტოვებს.
ბატონო გიორგი, დიდი მადლობა!“
რეჟისორი გოჩა კაპანაძე კი გიორგი ერისთავს ერთი „ჟალობით“ მიმართავს: „კნიაზ, უკაცრავად გახლავართ, მაგრამ ერთი პატარა ჟალობით უნდა მოგმართოთ და არ გამიბრაზდეთ. აბა, ყური მაიტათ. თქვენ თუ გგონიათ, რომ აის მაზალო ტიპები სამზეოზე რომ გამოიყვანეთ და გაამათრახეთ გაქრნენ უჩინმაჩინის ქუდივითა და თავის ცოდვებითა, ცოცხლები არიან ჩემმა მზემან. იმათ ხომ მხოლოდ სახელები შეიცვალეს. რა ვრაცუებიც, ბედოვლათებიც და ქარაქუცებიც იყვნენ, ისეთები დარჩნენ, ოღონდ ფულის მიმართა უკვე სხვა ყაირათი და მიხვედრილობა გაუჩნდათ, შენზე მეტადა...“ — სამწუხაროა, რომ ძალიან დიდი ხნის წინ დაწერილი „გაყრის“ ეპილოგი დღესაც აქტუალური რჩება და რადგანაც „ვერ გავნდევნეთ ჩვენში ცუდი!!!“, კიდევ ერთხელ გავიხსენებ გიორგი ერისთავის ფრაზას: „მე დავწერე იმაზედა, ვინც ზნეობით არის მრუდი. ჩვენც ვეცადნეთ და განვდევნეთ, რაცა არის ჩვენში ცუდი“. გაცოცხლებულ ორსაუკუნოვან ისტორიას ქართველი რეჟისორები დღევანდელი გადმოსახედით გამოეხმაურნენ.
განსაკუთრებული გულისტკივილი კი დღევანდელი რეალობიდან ის გახლავთ, რომ ქართველებს გიორგი ერისთავის საფლავზე მისვლა არ შეგვიძლია, რადგან მისი განსასვენებელი სოფელ იკორთაში, 2008 წლის შემდეგ, რუსული ოკუპაციის ზონაში მოექცა. გიორგი კალანდიამ იქ მისული ქართველი საზოგადოება ასე გაამხნევა: „ეს გამთბარი გულები და ხმა აუცილებლად მისწვდებოდა იკორთის ტაძარს, სადაც გიორგი ერისთავი განისვენებს. სამწუხაროა, რომ დღეს მის საფლავთან ვერ მივდივართ, მაგრამ აუცილებლად დადგება დრო, როცა იკორთაში მივალთ და ღირსეულად სანთელს ავანთებთ, აუცილებლად დადგება ის დროც, როცა აფხაზეთის ქართულ თეატრში გიორგი ერისთავის პიესებს ითამაშებენ. მანამ კი, კიდევ ერთხელ გილოცავთ დიდი თანავარსკვლავედის ერთ-ერთი ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავის — გიორგი ერისთავის 200 წლის იუბილეს, რომელმაც საფუძველი დაუდო ქართულ თეატრს, როგორც ქართველი კაცის გენიის ერთ-ერთ განსახიერებას“.
ამ მართლაც არაჩვეულებრივმა და უნიკალურმა გამოფენამ საოცარი ემოცია გამოიწვია, ევროპაში ძალიან მიღებული, ხოლო ქართულ რეალობაში იშვიათი ფორმის — სპექტაკლ-გამოფენამ ყოველგვარ თეატრალურ მოლოდინს გადააჭარბა.
ექსპოზიცია დამთვალიერებელს ერთი თვის განმავლობაში ელის.
|
