2012-02-08
მამასთან შეხვედრის ნატვრაში გალეული ბავშვობა
საბჭოთა იმპერია ნაბიჯ-ნაბიჯ სპობდა საქართველოს თვითმყოფადობას: გააუქმა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია; ქართული წირვა-ლოცვა რუსულით შეიცვალა; გაიძარცვა საეკლესიო სიწმინდეები, განადგურდა ძეგლები; რუსული ენა დამკვიდრდა მმართველობის ორგანოებში, სასამართლოებში, სასწავლებლებში; განგებ აღვივებდნენ ეთნიკურ შუღლს საქართველოში მცხოვრებ ხალხთა შორის; რუსეთში გადაასახლეს ბევრი გამოჩენილი მამულიშვილი, ვინც ხმა აიმაღლა იმპერიის პოლიტიკის წინააღმდეგ. სწორედ ერთ-ერთი ასეთი გამორჩეული პიროვნება იყო გრიგოლ ლორთქიფანიძე, რომელსაც განსაკუთრებული როლი მიუძღვის დამოუკიდებელი საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში. მისი ცხოვრება, მოღვაწეობა და ის მძიმე ხვედრი, რომელიც საპატიმროებსა და გადასახლებაში ერგო, საბჭოთა პერიოდში ბნელით იყო მოცული. საბჭოთა ისტორიოგრაფიაში მისი პიროვნება შეუმჩნეველი იყო ან შეგნებულად გვერდავლილი. ტაბუდადებულმა საოჯახო არქივმა, რომელიც მრავალი წელი საიდუმლოდ, ერთ პატარა თვითნაკეთ ჩემოდანში ინახებოდა, მრავალი წლის შემდეგ ბევრ კითხვას გასცა პასუხი. გრიგოლ ლორთქიფანიძის ღვაწლის, მოღვაწეობისა და ცხოვრების შესახებ მისი შვილი, ტექნიკის მეცნიერებათა კანდიდატი, ბატონი თეიმურაზ ლორთქიფანიძე გვიამბობს.
შთამომავლობა
საკმაოდ ხანგრძლივი ცხოვრების განმავლობაში, როგორც ყველა ჩვენგანს, ბევრჯერ დამიწერია საკუთარი ბიოგრაფია, რომელიც ყოველთვის ასე იწყებოდა: „დავიბადე 1920 წლის 30 იანვარს, ვანის რაიონის სოფელ ისრითში, მოსამსახურის ოჯახში...“ და ასე მთავრდებოდა „ვარ სკკპ-ს წევრი 1963 წლიდან.“
მხოლოდ ხანდაზმულობისას, 70 წლის ასაკში მომეცა საშუალება, უშიშრად დამეწერა, რომ 1920 წლის 30 იანვარს დავიბადე ცნობილი პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწის, პირველი ქართული რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარის მოვალეობის შემსრულებლის, განათლების და სამხედრო მინისტრის გრიგოლ ლორთქიფანიძის ოჯახში. 70 წლის ასაკში პირველად უშიშრად ვთქვი, რომ დედაჩემი, ლიუბოვ აბრამენკო, უკრაინელი დიდგვაროვანი მრეწველის ქალიშვილი იყო, რომელიც მამამ, 1916 წელს გადასახლებაში ყოფნისას, ვორონეჟის გუბერნიაში გაიცნო. მაშინ დედა დაბა ურუს კომერციული სასწავლებლის პედაგოგი იყო. მან ბოლომდე უერთგულა ტრაგიკული ბედის მეუღლეს, მის სამშობლოს — საქართველოს. შიშით, ტანჯვით და ვაებით გამოზარდა სამი შვილი და მარადიულ საუფლოში ისე გადავიდა, ერთი საყვედურიც არ დასცდენია.
მთელი ჩემი ბავშვობა მამასთან შეხვედრის ჩუმ ნატვრაში გაილია. მამასთან უშუალო კონტაქტი არ გვქონია, მას ფოტოსურათებით, წერილებითა და დედის ნაამბობით ვიცნობდით. მრისხანე დრო იყო. მე და ჩემმა და-ძმამ ვიცოდით, რომ მამაზე ჩურჩულით ლაპარაკიც კი ძალიან საშიში იყო. დედაჩემი, პაპა-ბებია და უახლოესი ნათესავები წელებზე ფეხს იდგამდნენ, დღე და ღამეს ასწორებდნენ, რომ როგორმე ოჯახი ისე გამოეკვებათ, ყველგან ჩასაფრებულ ჩეკისტებს თვალში არ მოხვედროდნენ. თითქმის 30 წლის განმავლობაში ვატარეთ სამშობლოს მოღალატის ოჯახის დამღა, ახლაც, ამ სიტყვის გაგონებაზე, ტანში ძველებურად მზარავს.
ადრეული ბავშვობა ჩემს უმშვენიერეს სოფელ ისრითში გავატარე. 1926 წლიდან საცხოვრებლად თბილისში გადმოვედით. თუმცა, 1935-36 წლებში, უკიდურესი გაჭირვების გამო, ისევ ისრითში დავბრუნდით, სადაც კოლმეურნეობის წევრად სიმინდის ყანებში მომიხდა მუშაობა — სიმინდის თოხნა, საკარმიდამო ნაკვეთში ვენახსაც ვუვლიდი...
შეხვედრა მამასთან
უსაზღვრო იყო ჩვენი სიხარული, როდესაც მამა, 1928 წელს, გადასახლებიდან, ივლისში, ერთი თვით თბილისში ჩამოვიდა. იგი შეხვდა და ესაუბრა საქართველოს იმდროინდელ ხელისუფლების წარმომადგენლებს — ლ. ღოღობერიძეს, კახიანს, ფ. მახარაძეს და სხვ. ლ. ღოღობერიძემ მამას შერიგება სთხოვა და თბილისის უნივერსიტეტში მოღვაწეობა შესთავაზა... მამამ შერიგებაზე უარი განაცხადა, რაც ასე განმარტა: „შერიგებაზე ჩემი თანხმობა ღალატი იქნება იმ პოლიტპატიმრებისადმი, რომლებიც ჩემთან ერთად იმყოფებიან გადასახლებაში. საქართველოში მე მხოლოდ ამ უდანაშაულო ქართველებთან ერთად უნდა დავბრუნდე“. ამის შემდეგ მამასთან ერთად გავემგზავრეთ სოფელ ისრითში, მშობლებისა და ნათესავების სანახავად. ეს იყო ჩვენთვის ხანმოკლე, მაგრამ უბედნიერესი დღეები.
1931 წელს კიდევ ერთხელ და უკანასკნელად ვნახეთ მამა ვორონეჟში. მან სურვილი გამოთქვა, მთელ ოჯახს ერთად გადაგვეღო ფოტოსურათი. ამ სურათს სათუთად ვინახავდით.
მამა
მამა 1881 წელს, ვანის რაიონის სოფელ ისრითში, სპირიდონ ლორთქიფანიძის ოჯახში დაიბადა. ამაღლების დაწყებითი ოთხწლიანი სკოლის დამთავრების შემდეგ, სწავლას ქუთაისის თავადაზნაურთა გიმნაზიაში აგრძელებს. 1902 წელს ჩაირიცხა ნოვოროსიისკის უნივერსიტეტში სამედიცინო ფაკულტეტზე, სადაც, ტრადიციულად, ქართველი ახალგაზრდების დიდი ჯგუფი იღებდა განათლებას. მამა ქართველი ახალგაზრდების სათვისტომოს წევრი იყო, აქტიურად მონაწილეობდა სტუდენტთა რევოლუციურ მოძრაობაში, ორგანიზატორობდა პოლიტიკურ გაფიცვებს. რის გამოც, უნივერსიტეტიდან გარიცხეს და სხვა მეამბოხე სტუდენტებთან ერთად ციხეში ჩასვეს. გარკვეული პერიოდის შემდეგ, კვლავ უბრუნდება ნოვოროსიისკის უნივერსიტეტს, მაგრამ ამჯერად სპეციალობას იცვლის და ირჩევს — ისტორიულ-ფილოლოგიურ ფაკულტეტს ფილოსოფიის განხრით.
მამა მიესალმა 1917 წლის თებერვალ-მარტის დემოკრატიულ რევოლუციას, მაგრამ პროტესტით შეხვდა ოქტომბრის ბოლშევიკურ გადატრიალებას. მიაჩნდა, რომ ლენინმა და მისმა თანამოაზრეებმა დაამახინჯეს მარქსის მოძღვრება, ჭეშმარიტი სოციალიზმის გზიდან გადაუხვიეს, უხეშად ჩაერივნენ საზოგადოებრივი განვითარების კანონზომიერ პროცესში, რუსეთს შესთავაზეს სოციალიზმის მშენებლობის მეტისმეტად მტკივნეული, უპრეცედენტო მოდელი და რუსეთის იმპერია ანარქიის მორევში, სამოქალაქო ომის ალში გაახვიეს.
მამა აკრიტიკებდა ყველას, ვინც გადაჭარბებით აფასებდა რუსეთთან შეერთების დადებით როლს. მისი აზრით, ქართველმა პოლიტიკოსებმა 1783 წლის ტრაქტატში ის იმედი ჩადეს, რომ აღდგებოდა საქართველოს მთლიანობა და რუსეთის გავლით, გზა გაიკაფებოდა დასავლეთის ცივილიზაციისაკენ, მაგრამ იმედი არ გამართლდა. რუსეთმა, ფაქტობრივად, მოძალადის ადგილი დაიკავა. საქართველოში შემოჭრისთანავე, როგორც მამა ამბობდა: „პირდაპირ მიზნად დაისახა ქართველი ხალხის შეგნებასა და ხსოვნაში არამცთუ მარტო ქართული სახელმწიფოებრიობის იდეის აღმოფხვრა, არამედ თვით ეროვნული მეობისა და შეგნების წაშლაც“.
რუსეთი ვერ შეურიგდა რესპუბლიკების ეროვნულ განსხვავებას, მიზნად დაისახა მათი დისკრიმინაცია და რუსიფიკაცია. რუსეთის ცარიზმი, მისი მოხელეები თითქოს და მფარველად ევლინებოდნენ იმპერიის ბატონობის ქვეშ მოქცეული ისტორიული ერების ტერიტორიებზე მოსახლე მცირე ეროვნებებსა და ტომებს, სინამდვილეში კი, აი, რას წერს ამის შესახებ მამა: „თავგამოდებით ზრუნავდნენ, მაგალითად, ოსებსა და აფხაზებზე, თქვენ წარმოიდგინეთ მეგრულ-ჭანურ-სვანურ კულტურებზეც. ყველასათვის ცხადი იყო, რომ რუსული კაციჭამია შოვინიზმს მართლა ის კი არ აინტერესებდა, რომ აფხაზური, ოსური, აჭარული და სხვა ეროვნული მწერლობა და კულტურა შეექმნა. მისი სანუკვარი მიზანი იყო საქართველოს ეროვნულ-კულტურულ ოჯახში შინაგანი დაშლა, გახრწნა და აფორიაქება შეეტანა. რუსულ პოლიციასა და რუსულ სინოდს ისევე ეზიზღებოდა აფხაზობა და ოსობა, როგორც ქართველობა... ამავე მიზნით, ხელოვნურად გამოჭრეს საქართველოს ცოცხალი სხეულიდან ოსეთის ავტონომიური ოლქი, რომელიც როკისა და მამისონის უღელტეხილებზე რუსული იმპერიალიზმის პოლიტიკურ და სტრატეგიულ დასაყრდნობად იქნა გამიზნული“.
ემიგრაციაში
გახიზნული მთავრობა
1921 წლის თებერვალ-მარტში, დამოუკიდებელი საქართველოს ტერიტორიაზე, საბჭოთა რუსეთის ჯარების შემოჭრისა და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ანექსიის გამო, 1921 წლის 17 მარტს, ქუთაისში, გაიმართა საზავო მოლაპარაკება საქართველოს ეროვნულ მთავრობასა და ახლად მოვლენილ საბჭოთა ხელისუფლებას შორის. სამარცხვინო, გასაოცარი და ბედის მწარე ირონია გახლდათ ის ფაქტი, რომ საზავო მოლაპარაკების დროს, ორივე მხარეს ქართველები ისხდნენ და იყოფდნენ საქართველოს: დამარცხებული ეროვნული მთავრობის მიერ გამოგზავნილი — მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილე გრიგოლ ლორთქიფანიძე, ხოლო გამარჯვებულის — საბჭოთა ხელისუფლების ინტერესებს იცავდა მამია ორახელაშვილი, მოსკოვიდან კი, უშუალოდ ლენინის წარმომადგენელი, ისევ ქართველი — აბელ ენუქიძე გახლდათ. ასე მოხდა უცხო, მტრული ძალის მიერ მოსყიდული ქართველი ბოლშევიკების ხელით საქართველოს დამარცხება და დაპყრობა. ეს არის სამარცხვინო ისტორიული აქტი! აი, რას წერს მამა: „ცნობილია, რომ რუსეთი როგორც ომის დროს, ისე ოკუპაციის ხანაში მუდამ ცდილობდა ქვეყნისთვის ისე მოეჩვენებინა, თითქოს რუსეთი კი არ იპყრობს საქართველოს, არამედ, რუსეთის წითელი მხედრობა მხოლოდ დახმარებას უწევს ამბოხებულ ქართველ მუშებსა და გლეხებს“.
მოლაპარაკება უშედეგოდ დამთავრდა... საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა იძულებული გახდა ემიგრაციაში გახიზნულიყო. ნოე ჟორდანიას მთავრობას მამა ემიგრაციაში არ გაჰყოლია. ევროპაში, კერძოდ მარსელისაკენ მიმავალი გემიდან თვითონაც ჩამოვიდა, მეუღლე და მცირეწლოვანი შვილებიც ჩამოიყვანა: „ახლა არ არის იმის დრო, რომ აქედან გავიქცე, მე უნდა ვიყო იქ, სადაც ჩემ ხალხს უჭირს... მან ჩათვალა, რომ საქმე წაგებული იყო და ქვეყნის მომავალი ბედ-იღბალი ამიერიდან ევროპის დახმარებაზე კი არა, თვით ქართველ ხალხზე იყო დამოკიდებული. მამამ იმდენი მაინც გააკეთა, რომ დაითანხმა მთავრობაზე განაწყენებული გენერალი მაზნიაშვილი და სამხედრო ძალებით, გენერალ მაზნიაშვილის ხელმძღვანელობით ჩატარებული საბრძოლო ოპერაციებით, თურქთა აგრესიული ზრახვები ჩაშალეს და გადამწყვეტი როლი შეასრულეს ბათუმის ოლქის შენარჩუნებისათვის. მართალია, მამა სამხედრო სპეციალისტი არ ყოფილა, მაგრამ ქართული შეიარაღებული ძალების ორგანიზების საქმეში თეორიულად და პრაქტიკულად მონაწილეობდა.
1921 წლის მარტიდან, როცა საზღვარგარეთ წასვლაზე მამამ უარი თქვა, დავსახლდით სოფელ ისრითში, მამა მოხუც მშობლებს ამოუდგა მხარში საოჯახო მეურნეობის მოწესრიგებაში, მაგრამ ადგილობრივმა რევკომმა იგი საეჭვო პირად მიიჩნია და დააპატიმრეს. იმ დაწყევლილმა ღამემ ძირფესვიანად შეცვალა ჩვენი ცხოვრება. დედას დიდი ჯაფა დააწვა. ფიზიკურ შრომას მიუჩვეველი, საათობით ეხმარებოდა ბაბუას ვენახის მოვლასა და სიმინდის ყანის თოხნაში. ამას ისიც დაერთო, რომ მალარიამ მაგრად დაგვრია ხელი. დედა ჩვენი მოვლა-პატრონობის გარდა, ხშირად აკითხავდა მამას თბილისის ციხეში და იგებდა მის ამბავს. ამისთვის დიდი მანძილის ფეხით გავლა უხდებოდა სოფლიდან უახლოეს რკინიგზის სადგურ კოპიტნარამდე, რომელიც 30 კილომეტრითაა დაშორებული ჩვენს სოფელს. ერთხელ დედა მეტად გადაღლილი და მალარიისაგან დასუსტებული გაემგზავრა თბილისში. მამასთან მორიგ შეხვედრას ელოდა, მაგრამ ციხეში განუცხადებიათ, რომ გრიგოლ ლორთქიფანიძე, როგორც პატიმარი-მძევალი, რუსეთში გადაასახლესო.
„ფიქრები საქართველოზე“
— საკანი N13
„ფიქრები საქართველოზე“, რომელიც მამამ გადასახლებაში დაწერა, იწყება მინიშნებით: „რუსეთი. ქ. სუზდალი, ვლადიმერ გუბ. საგანგებო ბანაკის სამონასტრო საპყრობილე. საკანი N13. თებერვალი 11 დღე, 1924 წელი“ — და მთავრდება მინაწერით: „ფიქრები საქართველოზე“, ჩემგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო, შევწყვიტე 1924 წლის დაახლოებით ივნისის პირველ, თუ მაისის უკანასკნელ რიცხვებში. მოვასწარი მხოლოდ განზრახულის დაახლოებით ერთი მესამედის დაწერა და ისიც შავათ, გაუსალაშინებლად... არ ვკარგავ იმედს, რომ მომეცემა საშუალება (ტყვეობის პირობები და სხვა) და შევძლებ მის დასრულებას. უკვე დაწერილს სხვა ხელნაწერებთან ერთად მე და ჩემი მეგობარი მის დღიურებთან ერთად ვფლავთ დღეს ერთ საიდუმლო ადგილას, რადგან ჩეკისტები ჩვეულებრივად გვართმევენ ხოლმე ყოველგვარ ხელნაწერს (1 დეკემბერი 1924 წ. დილის 11 საათი, გრ. ლორთქიფანიძე).“
სუზდალის ციხეში რვეულის გაცრეცილ და გახუნებულ ფურცლებზე, აზროვნებისა და წერისათვის სრულიად შეუფერებელ პირობებში, მამამ დაასრულა თავისი ნაშრომი „ფიქრები საქართველოზე“, რომელიც პოლიტიკური ესსეს ბრწყინვალე ნიმუშად შეიძლება ჩაითვალოს. წიგნში შეფასებულია არა მხოლოდ დემოკრატიული საქართველოს სამწლიანი მოღვაწეობა და ახსნილია მისი დაცემის მიზეზები, არამედ გაანალიზებულია საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა 1783 წლის ტრაქტატიდან საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენამდე. მამას კეთილმა მეგობრებმა საიდუმლოდ ჩამოიტანეს რუსეთიდან ერთი თვითნაკეთი ჩემოდანი, რომელშიც მისი ნაწერები იყო შენახული. როცა დავრწმუნდით, რომ მამა აღარ დაბრუნდებოდა, გადავწყვიტეთ ჩემოდანი გაგვეხსნა, აქ იყო თავმოყრილი მთელი მისი შემოქმედებითი მემკვიდრეობა. ამ ნაწერების წაკითხვამ სულ სხვა თვალით დამანახა მამა. ის მარტო საკუთარ ოჯახზე და მის კეთილდღეობაზე კი არ ზრუნავდა, არამედ იყო ჭეშმარიტი ერისკაცი, მუდამ ფიქრობდა და ზრუნავდა საქართველოზე, მის განახლებასა და აღორძინებაზე. მამამ ბევრი სასარგებლო ეროვნული საქმე გააკეთა, ბევრს მიაღწია და თუ ყველაფერი ვერ მოასწრო და ვერ მოახერხა, ეს მხოლოდ იმიტომ, რომ მას ამისთვის არ ეყო სიცოცხლე.
მოსკოვი, კრემლი, სტალინს
მამა ნათლად ხედავდა, რომ ბოლშევიკური რეჟიმი რუსეთს არავითარ სასიკეთოს არ უქადდა. ნეპის ლენინურმა პოლიტიკამ იმედი აღუძრა — ეგებ ქვეყანა ევროპული სოციალიზმისაკენ შემობრუნებულიყო, მაგრამ ლენინის სიკვდილის შემდეგ ნეპის ლიკვიდაციამ, ინდუსტრიალიზაციასა და კოლექტივიზაციაზე აღებულმა კურსმა მამა ისევ დააღონა. მან იგრძნო, რომ ასეთი ქვეყანა კატასტროფას ვერ ასცდებოდა. მწარე ხვედრის წინაშე იდგა მისი სამშობლო — საქართველო, რომელიც თავისი სამეურნეო სპეციფიკით გიგანტომანიისათვის შემზადებული არ ყოფილა და ეროვნულადაც განწირული იყო გაქრობისათვის. ამიტომ სტალინის მიმართ მას მტკიცედ ჩამოუყალიბდა ნეგატიური დამოკიდებულება და ეს არც დაუფარავს. მაშინ როცა სტალინის დაბადების 50 წლისთავს მთელი საბჭოთა ქვეყანა ზეიმობდა, მამა კურსკიდან ასეთ მისალოც დეპეშას უგზავნის საბჭოური ქვეყნის მესაჭეს:
„მოსკოვი, კრემლი; სტალინს.
დღეს თქვენ ტრიუმფატორი ხართ. რომის ტრიუმფებში მონაწილეობდა საგანგებო მონა, რომელიც დიდ გამარჯვებულს შეახსენებდა მის ცალკეულ შეცდომებს და ბედის ცვალებადობას. შუა საუკუნეების რუს მეფეებს კრიტიკოსებად სალოსები ჰყავდათ.
არ ვდგავარ რა ტრიუმფატორის უავგუსტოესი ეტლის ძარის უკან სატერფალზე და არც კარის სალოსი გახლავართ, რასაკვირველია, ასეთი იმუნიტეტის ქონას არ ვვარაუდობ, მაგრამ მაინც მივცემ ჩემ თავს უფლებას, რომ შევიტანო ერთგვარი დისონანსი (სულერთია მას მაინც არავინ გაიგონებს) იმ ხოტბა-დიდების ქოროში, რომელიც გარს გახვევიათ თქვენი ნახევარი საუკუნის დღეს. რაც შეეხება ჯანმრთელობას, დღეგრძელობასა და ა.შ. ბევრი ჩვენთაგანი მას გულწრფელად გისურვებთ, მაგრამ მინდა შეგახსენოთ, რომ თქვენს იუბილეს დაემთხვა ორი უმნიშვნელოვანესი, აღმაშფოთებელი წინააღმდეგობრიობა და თქვენს მიერვე შექმნილი ისტორიული ფაქტი ეროვნული პოლიტიკის სფეროდან: ტაჯიკებისათვის მოკავშირე რესპუბლიკის უფლებების მიცემა და იმავდროულად საქართველოს, სომხეთისა და აზერბაიჯანის ავტონომიის ნიშანთა საბოლოო ლიკვიდაცია და მათი გადაქცევა რუსულ საბჭოთა საადგილმამულოდ კრინიცკის მეთაურობით.
საუკეთესო საიუბილეო მისალმებებთან ერთად ვისურვებდი, რომ თქვენ და თქვენი თანამებრძოლები საბოლოოდ არ დაგატყვევოთ ძველ-რუსული კრემლის ისტორიულმა აჩრდილებმა და რომ მოსკოვის დიდმპყრობელობამ მეტად ვერ შეძლოს ინტერნაციონალიზმის დიადი იდეის მეწამულ ტოგაში გახვევა. გრიგოლ ლორთქიფანიძე, 1929, 27.09.“
არავინ იცის, წააკითხეს თუ არა ეს დეპეშა სტალინს... თუმცა, მამა დეპეშის გაგზავნის მეორე დღესვე დააპატიმრეს. ექვსი თვის შემდეგ, მამას ციხიდან მოულოდნელად ათავისუფლებენ და, რადგან მამას საქართველოში დაბრუნების უფლება არ ჰქონდა, ვორონეჟში, 3 წლით იძულებულ ცხოვრებას უსჯიან.
Письмо-записка
1935 წელს, სსრკ საბჭოების მეექვსე ყრილობაზე, გადაწყდა „გამარჯვებული სოციალიზმის“ კონსტიტუციის შემუშავება. მამა აღაშფოთა სტალინურმა კონსტიტუციამ. ამავე წლის 24 მარტს, საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარეს, სტალინს და წევრებს: მოლოტოვს, ლიტვინოვსა და რედეკს უგზავნის 36 გვერდის მოცულობის წერილს, კონსტიტუციაში ეროვნულ საკითხებზე თავისი მოსაზრებებით. წერილი-მოხსენება უაღრესად საყურადღებო დოკუმენტია, მოიცავს ვრცელ ანალიზს საბჭოთა ხელისუფლების პირველი წლიდანვე დაშვებული პრინციპული ხასიათის შეცდომებისა.
„ღრმად პატივცემულო იოსებ ბესარიონის ძევ!
თქვენი ინიციატივით დადგა კონსტიტუციის გადემოკრატიულობის თვალსაზრისით, მისი გადახედვის საკითხი. გვინდა გვჯეროდეს, რომ სწორედ ასე იქნება და გამტკნარდებიან ის სკეპტიკოსები და ავყიები, ვინც ამ დეკლარაციას მხოლოდ „ბოლშევიკურ ბლეფად მიიჩნევენ და წინასწარმეტყველებენ — კომუნისტური დაპირებების იალბუზი, ჰა და ჰა, დემოკრატიულ წრუწუნას შობს.“
რაღა თქმა უნდა, ფუჭია ფიქრი, ვითომც საკონსტიტუციო კომისია მოგვისმენს ყველა სოციალურ-პოლიტიკურ საკითხზე, მაგრამ, ვბედავთ, სიტყვა მოგაწვდინოთ ამ წერილის მეშვეობით, ზოგადად, ნაციონალურ საკითხებზე, სახელდობრ კი, საბჭოთა საქართველოზე, რადგანაც მისი გასაბჭოების დღიდან აქამდე, გარიყულნი ვართ და სოციალიზმისა და სამშობლოს მტერთა სიაში ვირიცხებით...“
ამ წერილის სრულად წაკითხვა თავზარდამცემია, გააზრება იმისა, თუ რას წერს მამა, როდის წერს და ვის სწერს... ბუნებრივია, ბელადის კრიტიკას მამას არავინ აპატიებდა...
1936 წელს, დეკემბერში, დედამ მიიღო მამის წერილი: „მინდა ერთი სასიხარულო ამბავი გაცნობო. ჩემი დავა განათლების კომისარ ბაბუნოვთან პარტიის ცენტრალურმა კომიტეტმა ჩემს სასარგებლოდ გადაწყვიტა. რაც, ცხადია, იმის უტყუარი დასტურია, რომ მე გამანთავისუფლებენ. მომცეს გაცდენილი პერიოდის ფულადი კომპენსაცია, 2600 მანეთი, რასაც გიგზავნით ოთახის სასყიდლად. ცხადია, ეს მატერიალური ანაზღაურება ისეთი ღარიბი პიროვნებისთვის, როგორიც მე ვარ, მნიშვნელოვანი საქმეა, მაგრამ მთავარი მაინც სხვა არის. თვით ფაქტმა, რომ მე გავიმარჯვე, დიდი მოქალაქეობრივი და მორალური კმაყოფილება მომანიჭა.“ — ამ წერილმა მთელი ოჯახი გაგვახარა, მამას გადასახლების ვადა გაუთავდა და ემზადებოდა სამშობლოში დასაბრუნებლად, მაგრამ მამა, განთავისუფლების ნაცვლად, 1937 წელს, ხუთი წლის ვადით, ციმბირში, ერთ-ერთ გამასწორებელ ბანაკში, რკინიგზის მშენებლობაზე გადაასახლეს, სადაც იგი უკიდურესად მძიმე ვითარებაში აღმოჩნდა.
აი, რას წერს მამა ლეო რუხაძეს: „ძვირფასო შვილობილო! მრავალს გაკოცებ სიყვარულით. ჩემი ამბავი გეცოდინება. ასე გვითხრეს, 13 იანვარს დაგიმზადებთ სამშობლოში წასასვლელ დოკუმენტებსო. დათქმულ დღეს კი გამოგვიცხადეს დაპატიმრება და დაგვინიშნეს ჩხრეკა. იმავე საღამოს წაგვიკითხეს 21 დეკემბრის დადგენილება: ხუთი წელი გამასწორებელი ბანაკი. 17 იანვარს გაგვგზავნეს ციმბირში — მარინსკში, ხოლო აქედან მიგვიყვანეს კუზნეცკში. ამგვარად თვეზე მეტია არ მოგვცილდა გადასახლება და ეტაპი. ბოლოს გამოგვიცხადეს: გაგზავნით გორნოშორის ბანაკში, რკინიგზის შენებაზე. ეს ყველაზე მძიმე ბანაკია მთელ ციმბირში, სადაც ზაფხული თითქმის არ იცის. ალექსანდრე დგებუაძე ძალიან დასუსტებულია, ძვლებად და უმთავრესად ნერვებად არის ქცეული. მე თითქოს არა მიშავ-რა , ოღონდ ეგ არის, ბრონქიტი დამემართა და ქრონიკული სურდო, მკბენარებმა ამიკლეს და მაწამებენ. ველით ამ დღეებში გამგზავრებას. იციან თუ არა სახლში ჩემი ამბავი, არ ვიცი. მოკითხვა გრიშას და სხვებს. შენი მამა.“
იქ არსებულმა აუტანელმა, კატორღულმა შრომამ მამა საბოლოოდ დააავადმყოფა. გადიოდა თვეები, წლები და მამის შესახებ ვერაფერს ვიგებდით. მამაჩემის კვალი დაიკარგა... მხოლოდ ოცი წლის შემდეგ, 1954 წელს დედას მის უკანასკნელ განცხადებაზე ასეთი პასუხი მოუვიდა: „გრიგოლ სპირიდონის ძე ლორთქიფანიძე 1937 წელს 2 სექტემბერს (2 სექტემბერი მამას დაბადების დღეა) ბერიასა და ქობულოვთან დაკითხვის დროს გარდაიცვალა.“ მამას კრიტიკული დამოკიდებულება ბელადისადმი ბერიას მახვილ თვალს, ცხადია, არ გამოჰპარვია და ეძებდა საბაბს მის მოსაპოვებლად. და აი, წამოტივტივდა ქობულოვის შეთითხნილი საქმე თითქოსდა საქართველოს ემიგრაციასთან გრიგოლ ლორთქიფანიძის კავშირის შესახებ. ქობულოვი თავის დასმენაში მიუთითებდა, რომ ნოე ჟორდანიას გრიგოლ ლორთქიფანიძე, როგორც თვითონ აცხადებს, საქართველოში ყველაზე საიმედო დასაყრდენ ძალად მიაჩნიაო. ამის შემდეგ მამა ციმბირიდან საქართველოში ჩამოჰყავთ და ჩეკას ჯურღმულებში წამებით ხდიან სულს.
პოლიტიკური ანდერძი
მამა ალბათ ფიქრობდა, რომ ჩეკას ტყვეობას თავს ვერ დააღწევდა და ამიტომ, ქართველ ხალხს პოლიტიკური ანდერძი დაუტოვა, რომელშიც გამოთქმულია მისი თვალსაზრისი საქართველოს განვითარებისა და მიმართულებების შესახებ, ანდერძი 10 პარაგრაფისგან შედგება.
„რევოლუცია არც თილისმაა, არც თვით მიზანი, რევოლუცია განვითარების ის საგანგებო და საფათერაკო მომენტებია, რომელსაც დიდი ტკივილები თან ახლავს... რევოლუცია თვითღირებულება და თვითმიზანი კი არ არის, არამედ სამწუხარო აუცილებლობაა, მოქალაქე რომელსაც ჰგონია, რომ სრულიად უმტკივნეულოთ, ურევოლუციებოთ შეიძლება საზოგადოების განვითარებაო, რა თქმა უნდა, შემცდარია, ან თავს იტყვილებს...“ (ნაციონალიზმი და რევოლუცია).
„ძლიერ ხშირია, განსაკუთრებით ამ ბოლო დროს, სიტყვა ორიენტაციის ხმარება. ვისი ორიენტაცია უნდა ქონდეს ქართველ ხალხს? ... როგორი ორიენტაცია — კულტურული თუ პოლიტიკური, სახელმწიფოებრივი თუ საერთაშორისო, დროებითი თუ სამუდამო? პასუხი — ქართველ ხალხს აქვს და უნდა ქონდეს სრულიად მტკიცე და უკუნითი უკუნისამდე ერთი პოლიტიკური ორიენტაცია...“ (ორიენტაცია).
„ერის და განსაკუთრებით მცირე ერის მდგომარეობა და მომავალი მაშინ არის მტკიცე და იმედიანი ყოველგვარი ისტორიული ქარტეხილების დროს, თუ ის დაყრდნობილია საკმაოდ მტკიცე სოფელზე, საკუთარ პურზე, ხორცსა და რძის პროდუქტებზე. ჩვენი ქვეყნის სოფლის მეურნეობის ღერძად უნდა გადაიქცეს რაციონალური მემინდვრეობა და მესაქონლეობა. სხვა დარგებს, მათს პროდუქციას დამატებითი მნიშვნელობა ექნება. მხოლოდ ამ გზით შეგვიძლია ჩვენ ჯანსაღათა და უფათერაკოთ ვატაროთ პაწია საქართველოს, ქართველი ერის ხომალდი ვეებერთელა და ბობოქარ კაცობრიობის ოკეანეში“ (საქართველოს ეკონომიკა).
ჩვენი ეროვნული
ნაკლოვანებანი
„ბეჯითად უნდა გვახსოვდეს ჩვენი სუსტი მხარენი, რათა მათთანაც განუწყვეტელი ბრძოლა ვაწარმოვოთ. ქართველი ბუნებრივი ნიჭით უხვათაა დაჯილდოებული და ადვილად, თითქოს ამ კარგს თან ახლავს ცუდი სარჩულიც — ჩვენი გონებით მოვიზარმაცებთ; ადვილათ, თითქოს ერთი თვალის გადაკვრით ვითვისებთ და ამიტომ სიღრმეს არ მივსდევთ, გონებრივ ნებისყოფას არ ვჭიმავთ; თითქოს მეტწილათ ტალანტიური დელიტანტობა და ერთგვარი ზერელობა ჩვენი დამახასიათებელია. ცალკერძა სპეციალისტობას თითქოს ცხვირს ვუბზუებთ. გვეადვილება სინტეზი და გაზოგადება, ანალიტიკური კირკიმალი და წვრილმანობა არ გვიყვარს... ჩვენი ინდუქცია უკუდოა. ჩვენი ემპირიზმი სულწასული და ნაჩქარევი... აღმოსავლურათ გვიყვარს ღიპერბოლები და გვემარჯვება დიდი მასშტაბები; სანტიმეტრებითა და მილიმეტრებით, გრამებითა და გრანებით ზომვა-წონა არ გვეხერხება. საერთოთ, ჩოთქისა და ანგარიშის ცოდნა და პედანტური ღწურობა არ არის ჩვენი დამახასიათებელი. თითქოს ნამეტანი თბომატარებელ მასალისგან ვართ ნაკეთები: მალე ვთბებით, სწრაფათ ვხურდებით, ჩქარა აღვიგზნებით, მაგრამ ასევე სწრაფათ ვგრილდებით... კახურზე მალე გრძნობა გვათბობს, ადვილათ მივენდობით და მივინდობთ... ვართ გადაჭარბებული ოპტიმისტები, მაგრამ იმავე დროს ისეთი გულდაკოდილი და ღრმა ტირილი და გლოვა ვიცით, რომელიც ძალზე გვარღვევს და გვაუძლურებს. ჭირი და ლხინი, ქეიფი და ტირილი, ნაღველი და იუმორი, კრიმანჭული, ზარი და ბრძოლის ჰანგი — აი, რა არის თითქოს ჩვენი ცხოვრების უმთავრესი დამახასიათებელი... თითქოს შრომა, შრომა ყოველდღიური და პროზაული, იშვიათი და სასხვათაშორისო რამ იყვეს, გვიყვარს ექსპრომტი და იმპროვიზაცია, იოლი პარტიზანობა და მჩატე გაჯირითება ყოველგვარ ასპარეზზე. გვაკლია ბეჯითობა, დაჟინება, მუყაითობა, ფოლადი ნებისყოფაში... აუარებელი დადებითი თვისებებით არის დაჯილდოებული ჩვენი ეროვნული ჯიში და ჯილაგი, მაგრამ აქ დადებითი მხარეების ჩამოთვლა არ არის საჭირო. თვით ყველა ის ნაკლი, რომელიც ზევით ჩამოვთვალეთ, არის ზედმეტი განვითარება, ე.წ. ღიპერტროფია, ზოგ ჩვენ დადებით თვისებებისა. საჭიროა საკუთარი ნაკლი მუდამ გვახსოვდეს, რათა მას მუდამ ვებრძოდეთ“ (ამონარიდი „პოლიტიკური ანდერძიდან“).
საოჯახო ანდერძი
„...თუ ვინიცობაა ვეღირსო სამშობლო მიწის გულში ჩასვენებას, მე ავირჩევდი დავფლულიყავი არა იქ, სადაც მე დავიბადე, არცა საქართველოს დედაქალაქში ჩვენს ძვირფასსა და სანუკვარ თბილისში, არამედ იმ მხარეში, სადაც დაიბადა და დაირწა ქართველი ხალხის კულტურის აკვანი და რომლის ნახვა მე ვერ მოვასწარ; სახელდობრ, დიდ ისტორიულ მესხეთის რომელიმე ნაწილში, სადაც მე გადავსახლდებოდი, რომ საერთოდ ამის შესაძლებლობა მქონოდა. ჩვენი გვარეულობა ჩემო ძვირფასო შვილებო, იქედანაა, იქ დღესაც ცხოვრობენ ჩვენი გვარის კაცები, ისინი ისლამის რჯულზე არიან ძველ დროს იძულებით გადანათლულნი, მაგრამ მაინც ჩვენი ძმები, ჩვენი სისხლი და ხორცნი არიან... თუ საერთოდ შესაძლებელი იქნება ჩემი წასვენება სამშობლოში, დამფალით დაახლოებით სადმე იმავე მხარეში, ახალციხის, ან მის რაიონში იმავე ბენარაში...“ (1929 წ. 9 იანვარი, სუზდალის სამონასტრო საპყრობილე).
სამწუხაროდ, არავინ იცის, სად არის მამის საფლავი... მამა გაქრა ისევე, როგორც სხვა ათასები, 1936-37 წლებში უგზო-უკვლოდ რომ იკარგებოდნენ. ჩემი განვლილი ცხოვრების მანძილზე ბევრი რამის გაკეთება ვერ მოვახერხე, თუმცა ვფიქრობ, ღვთისა და ჩემი თანამოაზრეების შეწევნით, მრავალი მაინც გაკეთებულია — გრიგოლ ლორთქიფანიძის სახელი აღდგენილია, მისი ნაშრომების დიდი ნაწილი გამოქვეყნებულია და მისი არქივი დაბინავებული (არქივი დაცულია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში). და თუ ღმერთი ინებებს და ხელისუფლებაც დაინტერესდება, იქნებ იმ დღესაც მოვესწრო, როცა გრიგოლ ლორთქიფანიძის მშობლიურ სოფელ ისრითში, ვანის რაიონში, მისი სახლ-მუზეუმი გაიხსნება. ეს იქნება გრიგოლ ლორთქიფანიძის სახელის უკვდავყოფა და კეთილგონიერებისა და სიკეთის ნიმუში მომავალი თაობებისათვის.
მაკა ყიფიანი
|
