2018-04-19
როგორ დაიცვა ტირანიის სამსჯავროზე აკაკი შანიძემ ივანე ჯავახიშვილი
თბილისის უნივერსიტეტი თავისუფალ საქართველოში დაარსდა. ამიტომ იგი სტრუქტურით, სასწავლო პროგრამებითა და, რაც მთავარია, პროფესურით ევროპული უნივერსიტეტი იყო. უნივერსიტეტის პროფესურას განათლება რუსეთისა და დასავლეთ ევროპის უნივერსიტეტებში ჰქონდა მიღებული. პროფესორთა ამ შემადგენლობას, დამფუძნებლის, ივანე ჯავახიშვილის წინამძღოლობით, შეეძლო უნივერსიტეტი დიდ სასწავლო და სამეცნიერო ცენტრად ექცია. საფუძვლები ამისათვის საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის წლებში (1918-1921წწ.) მომზადდა. სამწუხაროდ, უნივერსიტეტმა თავისუფალ საქართველოში მხოლოდ სამი წელი იარსება (1918 წლის იანვარი-1921 წლის თებერვალი). 1921 წელსვე ცხადი გახდა, რომ ევროპული უნივერსიტეტი საბჭოთა პოლიტიკური სისტემისათვის სრულიად მიუღებელი იყო. ამ დროისათვის საბჭოთა რუსეთში უკვე მიმდინარეობდა ბრძოლა ევროპული უნივერსიტეტების ტრადიციებზე დაარსებული პეტერბურგის, მოსკოვის და სხვა უნივერსიტეტების წინააღმდეგ. საბჭოთა რუსეთის პოლიტიკური ხელმძღვანელობა უნივერსიტეტის პროფესურაში სერიოზულ ოპოზიციურ ძალას ხედავდა. პროფესურის აბსოლუტური უმრავლესობა 1917 წელსვე დაუპირისპირდა საბჭოთა წყობილებას. დაპირისპირება კიდევ უფრო გაძლიერდა მომდევნო ხანებში. ბოლშევიკებს, მიუხედავად დიდი სურვილისა, არ შეეძლოთ ხელის ერთი მოსმით დაეხურათ ყველა უნივერსიტეტი. სამაგიეროდ, დაიწყო ბრძოლა უნივერსიტეტების საბჭოთა უნივერსიტეტებად გარდაქმნისათვის. სისხლიან დიქტატურას არ შეუშინდა და საუნივერსიტეტო ტრადიციების შენარჩუნებას შეეცადა მისი პროფესურა. ეს იმხანად თავგანწირვის ტოლფასი იყო. 1921 წლიდან თბილისის უნივერსიტეტიც ისეთივე მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდა, როგორშიც უკვე იმყოფებოდნენ რუსეთისა და სხვა საბჭოთა რესპუბლიკების უნივერსიტეტები: მოსკოვის, პეტროგრადის, ოდესის, კიევის, ხარკოვისა და სხვა. თბილისის უნივერსიტეტის საბჭოთა უნივერსტიტეტად გარდაქმნას წინ აღუდგა მისი რექტორი ივანე ჯავახიშვილი და პროფესურა: აკაკი შანიძე, კორნელი კეკელიძე, შალვა ნუცუბიძე, ივანე ბერიტაშვილი, პეტრე მელიქიშვილი, ფილიპე გოგიჩაიშვილი, დიმიტრი უზნაძე, გრიგოლ წერეთელი, მიხეილ პოლიევქტოვი, ალექსანდრე თვალჭრელიძე, ალექსანდრე ჯანელიძე და სხვები. საბჭოთა ხელისუფლების ოპოზიციურად განწყობილი უნივერსიტეტების პროფესურა „ძველ პროფესურად“ მოინათლა. უნივერსიტეტები არ ნებდებოდნენ, საბჭოთა ხელისუფლება რადიკალურ ღონისძიებებს მიმართავდა. საუნივერსიტეტო განათლების სისტემა საბჭოთა ხელისუფლებამ მოძველებულად ჩათვალა და დაიწყო უნივერსიტეტების დაშლა დამოუკიდებელ სასწავლო ინსტიტუტებად. 1930 წლის 7 ივლისის დადგენილებით, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი ოთხ დამოუკიდებელ, სპეციალიზებულ სასწავლო ინსტიტუტად გარდაიქმნა. ერთ-ერთი იყო საქართველოს სახელმწიფო პედაგოგიური ინსტიტუტი, რომლის შემადგენლობაში აღმოჩნდა ყველა ჰუმანიტარული სპეციალობა.
ძველი პროფესურის წინააღმდეგ ბრძოლა 1930 წელს გადაიზარდა დიდ კამპანიაში, რომელმაც მთელი საბჭოთა კავშირი მოიცვა. საბჭოთა პოლიტიკური ხელმძღვანელობის დაკვეთით, ცნობილ რუს მეცნიერ-ეკონომისტს, ნიკოლაი კონდრატიევს, რომელიც არ იზიარებდა სოციალისტური ეკონომიკის განვითარების გეგმებს, ბრალი დასდეს არალეგალურ ანტისაბჭოთა საქმიანობაში, გაასამართლეს და ხანგრძლივი ვადით პატიმრობა მიუსაჯეს (1938 წელს ნ. კონდრატიევი დახვრიტეს). ნიკოლაი კონდრატიევის გასამართლების შემდეგ დაიწყო ბრძოლა ე.წ. კონდრატიევშჩინის წინააღმდეგ, რაც, პრაქტიკულად, საბჭოთა წყობილებისადმი ოპოზიციურად განწყობილი პროფესურის დევნას ნიშნავდა. თითქმის ყველა უნივერსიტეტში გაიმართა საჯარო დისკუსიები, რომელთა მიზანი უნივერსიტეტებიდან არასასურველი პროფესურის განდევნა იყო. ასეთი დისკუსია 1930 წლის დეკემბერში გაიმართა თბილისშიც, საქართველოს სახელმწიფო პედაგოგიურ ინსტიტუტში. საბჭოთა ხელისუფლების პოზიცია 1930 წლის 13 დეკემბერს დისკუსიაზე ინსტიტუტის დირექტორმა, ივანე ვაშაყმაძემ წარმოადგინა. მოხსენების მიზანი იყო ივანე ჯავახიშვილისა და სხვა გამოჩენილი ქართველი მეცნიერების, ძირითადად, თბილისის უნივერსიტეტის დამფუძნებლების, მეცნიერული დამსახურების უარყოფა და მათი უნივერსიტეტიდან განდევნა. შეიქმნა ძალზე მძიმე ფსიქოლოგიური კლიმატი. ყველა კარგად ხვდებოდა, რომ საბჭოთა ხელისუფლება უკან დახევას არ აპირებდა. ეს ის პერიოდია, როცა საბჭოთა კავშირის უნივერსიტეტების ბევრი პროფესორი სამსახურებიდან დაითხოვეს, ბევრიც ციხეში იყო გამოკეტილი. ასეთ ვითარებაში უხდებოდათ დამსწრეთ ივანე ვაშაყმაძის ცილისმწამებლური მოხსენების მოსმენა. ივანე ჯავახიშვილი დისკუსიაზე არ გამოცხადდა, რითაც კიდევ ერთხელ დაადასტურა თავისი უარყოფითი დამოკიდებულება იმისადმი, რაც ხდებოდა. პროფესორთა აბსოლუტური უმრავლესობა პრინციპულად არ ეთანხმებოდა ივანე ვაშაყმაძის დასკვნებს, მაგრამ დუმილს არჩევდა. ვინც სიმართლის დასაცავად ხმის ამოღება სცადა, თავს დაატყდა „წითელი პროფესურისა“ და დისკუსიაზე საგანგებოდ მოწვეული კომკავშირელი სტუდენტების რისხვა. ყველაფერი წინასწარ იყო დაგეგმილი, მიუხედავად ამისა, ივანე ჯავახიშვილი მარტო არ დარჩენილა: — აკაკი შანიძემ ხელთათმანი ესროლა ტირანიის სამსჯავროს.
ოპოზიციურად განწყობილი პროფესურის წინააღმდეგ შეთხზულ ბრალდებათაგან ერთ-ერთი უმთავრესი იყო „ნაციონალიზმი“ და „შოვინიზმი“. სწორედ ეს ბრალდება წაუყენა ივანე ვაშაყმაძემ ჯერ ივანე ჯავახიშვილს, შემდეგ — აკაკი შანიძეს. ცხადია, აკაკი შანიძე „წითელ რექტორს“ ვერ აუხსნიდა, რომ რასაც საბჭოთა იდეოლოგია ნაციონალიზმს უწოდებდა, უმეტეს შემთხვევაში, ეროვნული ცნობიერების გაღვიძებას, ეროვნული ინტერესების დაცვას ნიშნავდა; ეს კი სრულიად არ იყო მიუღებელი და სამარცხვინო. სამაგიეროდ, თავის გამოსვლაში აკაკი შანიძემ მასა და ნიკო მარს შორის გამართული საუბარი გაიხსენა: „როდესაც მან ერთხელ მკითხა, შენ ნაციონალისტი ხარ? ვუპასუხე, რათ გიკვირს, შენი გაზრდილი ვარ-მეთქი“. აკაკი შანიძის გამოსვლას დარბაზში დიდი ხმაური მოჰყვა. საქმე ის იყო, რომ 1930 წელს ნიკო მარი საკავშირო კომუნისტური პარტიის წევრი გახდა და მას დროებით ყველა ის ბრალდება მოუხსნეს, რასაც ადრე უყენებდნენ. დამფრთხალმა სხდომის თავმჯდომარემ აკაკი შანიძეს სიტყვა გააწყვეტინა და ნიკო მარის დასაცავად ასეთი განცხადება გააკეთა: „ამხანაგებო, ყოვლად შეუძლებელია ცილისწამება იმ პიროვნებისადმი, რომელიც შემოსულია კომუნისტურ პარტიაში და ითვლება კომპარტიის წევრად... თუ მასში მოხდა გარდატეხა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ თქვენ მას ცილი დასწამოთ. ამას კომუნისტური პარტია არ მოითმენს და გასცემს სასტიკ პასუხს. მე ამით გამოვხატავ, ამხანაგებო, კრების სურვილს“. თავმჯდომარის განცხადების შემდეგ დარბაზიდან აკაკი შანიძის მისამართით გაისმა შეძახილი: „გმობთ თუ არა თქვენ პოზიციას?“ აკაკი შანიძემ საუბარი გააგრძელა, მას რამდენჯერმე ისევ გააწყვეტინეს შეძახილებით: „საკითხზე ილაპარაკე“, „გმობ თუ არა ნაციონალიზმს?“ ბოლოს, როდესაც აუდიტორიის მიერ ათვალწუნებული ორატორი ივანე ჯავახიშვილის დაცვას შეეცადა, ისევ არ მოუსმინეს, დარბაზიდან გაისმა შეძახილი: „ჯავახიშვილზე არ არის დეკლარაციები საჭირო!“ აკაკი შანიძეს კატეგორიული ტონით მოსთხოვეს გამოეთქვა აზრი ივანე ჯავახიშვილის კრიტიკასთან დაკავშირებით. კრების თავმჯდომარეს და იქ შეყრილ კომკავშირელ-კომუნისტ აქტივისტებს ეგონათ, რომ აკაკი შანიძეს მათი ხმაური და შეძახილები უკან დაახევინებდა და მათთვის სასურველ განცხადებას გააკეთებინებდა. დარბაზში სიჩუმე ჩამოვარდა. სრულიად მოულოდნელად აკაკი შანიძემ ივანე ვაშაყმაძეს მთელი „ნაღვაწი“ წყალში ჩაუყარა: „მე არ ვეკუთვნი იმ პირებს, რომლებსაც სურთ ჯავახიშვილის ჩაწიხლვით გაიკეთონ თავიანთი კარიერა“. ასეთი გაბედული განცხადება იმდენად მოულოდნელი იყო, რომ კრების თავმჯდომარემ სიტყვაც ვერ გააწყვეტინა მისთვის არასასურველ პროფესორს, არც დარბაზიდან გამოიდო ვინმემ თავი. ყველაფერი ცხადი იყო: აკაკი შანიძეს ივანე ჯავახიშვილის შესახებ აუგს ვერ დააცდენინებდნენ. ეს კი იმ სიტუაციაში გმირობის ტოლფასი იყო.
ამ ამბების თვითმხილველი, ცნობილი ქართველი მწერალი კონსტანტინე გამსახურდია მოგვიანებით იტყვის აკაკი შანიძეზე: „ვის დაავიწყდება მისი გამოსვლა ტფილისის უნივერსიტეტის სააქტო დარბაზში, როცა ჩვენს ძვირფასს ივანე ჯავახიშვილს თავს დაესხნენ უგუნური ფილისტერები“.
1940 წლის 18 ნოემბერს ივანე ჯავახშვილი გარდაიცვალა. ამ დროისათვის მისი დევნა უკვე შეწყვეტილი იყო. თუმცა მრავალი უბედურების გადამტანი ადამიანები მაინც შიშობდნენ, მართალი სიტყვა ეთქვათ ივანე ჯავახიშვილზე. ზოგიერთმა მათგანმა, ოფიციალური აკრძალვის არარსებობის მიუხედავად, უნივერსიტეტის პირველი კორპუსის ეზოში ივანე ჯავახიშვილის სამარესთან მიახლოებაც კი ვერ გაბედა. თბილისის უნიესიტეტის სახელით მის დამაარსებელს გამოსათხოვარი სიტყვა აკაკი შანიძემ უთხრა. მან ასე დაიწყო: „ძვირფასო მასწავლებელო, სახელოვანო მეცნიერო, დიდო ივანე!“ ეს ისევ პროტესტი იყო, პროტესტი მათ წინააღმდეგ, ვინც ივანე ჯავახიშვილს დევნიდა. ასე დაამკვიდრა აკაკი შანიძემ ქართულ სინამდვილეში უნივერსიტეტის დამაარსებლისა და ქართული ისტორიოგრაფიის პატრიარქის ღვაწლის ყველაზე ლაკონური და ზუსტი შეფასება: „დიდი ივანე ჯავახიშვილი“.
ვახტანგ გურული
საქართველოს საპატრიარქოს
წმიდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის
ქართული უნივერსიტეტის პროფესორი
***
1936 წლის სტალინური კონსტიტუციის შესაბამისად, საქართველოში ქართული ენა იყო სახელმწიფო ენა. ბუნებრივია, რუსულიც სახელმწიფო ენა იყო, რადგან საქართველო სსრკ-ს შემადგენელი ნაწილი, მოკავშირე რესპუბლიკა გახლდათ, მაგრამ ქართული ენის კონსტიტუციური სტატუსი არ იყო შებღალული. 1978 წელს, როცა ეს საკითხი გახდა საკამათო, ძველი ქართული ენის კათედრამ, აკაკი შანიძის ხელმძღვანელობით, უარი განაცხადა მხარი დაეჭირა კონსტიტუციის იმ პროექტისათვის, რომლითაც ქართული ენა საქართველოში აღარ ცხადდებოდა სახელმწიფო ენად. ეს მაშინ გმირობის ტოლფასი იყო. აკაკი შანიძე მაშინ 90 წელს იქნებოდა მიღწეული. სტუდენტებში საპროტესტო მოძრაობა უკვე დაწყებულიყო და კომუნისტური პარტიის აპარატი, რომლის წარმომადგენლებიც უნივერსიტეტებშიც იყვნენ, ცდილობდნენ, შეეჩერებინათ ეს მოძრაობა, მაგრამ არ გამოუვიდათ — სტუდენტებს ლექტორებიც უჭერდნენ მხარს და მათში მთავარი ფიგურა ქართული მეცნიერების ბერმუხა — აკაკი შანიძე იყო.
პუბლიცისტური ნარკვევების კრებულის „ქართული საქმის კაცი — აკაკი შანიძე“ მიხედვით მოამზადა ანა ფირცხალაიშვილმა
|
