2018-02-14
ნახევარ საუკუნეზე მეტი უნივერსიტეტში
ქართული მეცნიერების, სულიერებისა და კულტურის უმთავრეს კერას, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს, წელს დაარსებიდან ერთი საუკუნე უსრულდება. შემიძლია ვთქვა, რომ ამ ერთი საუკუნიდან, ორმოცდაათ წელზე მეტი ჩემი ცხოვრებისა გატარებული მაქვს უნივერსიტეტში და, ამდენად, უნივერსიტეტი ჩემთვის გაცილებით მეტია, ვიდრე ჩვეულებრივი სასწავლო დაწესებულება.
საიუბილეო დღეებში ყველა უნივერსიტეტელი თვალს ავლებს იმ ძნელ, საუკუნოვან გზას, ჩვენმა უნივერსიტეტმა რომ ტრიუმფალურად განვლო, ფიქრობს იმ საკითხებზე, რაც ჩვენს აწმყოსა და მომავალს უკავშირდება. ბუნებრივია, ჩემთვისაც ამ დღეებში განსაკუთრებული ხიბლი ეძლევა საუნივერსიტეტო ცხოვრებიდან მახსოვრობაში შემონახულ ეპიზოდებს, რომელთაც მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს ჩემი პიროვნების ფორმირების პროცესში. ამასთანავე მთელი სიმწვავით იწევს წინა პლანზე საუნივერსიტეტო ცხოვრებასთან დაკავშირებული ზოგიერთი მტკივნეული საკითხი. ბოლო წლებია, ჩვენს ქვეყანაში გაძლიერდა საზღვარგარეთ განათლების მიღების პროპაგანდა, უამრავი აპოლოგეტი გამოუჩნდა საზღვარგარეთ მიღებულ საუნივერსიტეტო განათლებას. ტელერეკლამებში თუ ზოგიერთი განათლების მესვეურის ან მაღალჩინოსნის გამოსვლებში, ფაქტობრივად, ქადაგებენ იმას, რომ თუ გნებავთ მიიღოთ სრულფასოვანი საუნივერსიტეტო განათლება, უცხოეთს უნდა მიაშუროთ. უნდა მოგახსენოთ, რომ ეს ძალიან ცუდი ტენდენციაა. დარწმუნებული ვარ, ივანე ჯავახიშვილს რომ გაეგო ეს, საკმაოდ არასახარბიელო აზრი შეექმნებოდა ქართული საზოგადოების მზადყოფნაზე, ხელი შეეწყო საკუთარ ქვეყანაში მაღალი დონის საუნივერსიტეტო განათლების პირობების შექმნისათვის. მაშინ, როდესაც მის მიერ დაარსებული უნივერსიტეტი ფუნქციონირებს საქართველოში, ახალგაზრდებს მოუწოდებენ, სრულფასოვანი საუნივერსიტეტო განათლების მისაღებად გაეშურონ საზღვარგარეთ. საქმე ის გახლავთ, რომ ჩვენთან არასწორი დამოკიდებულებაა სრულყოფილი საუნივერსიტეტო განათლების მიმართ. ზოგიერთებს ჰგონიათ, რომ თუკი უცხოეთში არ მიიღებ განათლებას, არ ჩაითვლები სრულფასოვან უნივერსიტეტდამთავრებულად. მე პირადად, სრული პასუხისმგებლობით შემიძლია ვთქვა, რომ როდესაც შემოვედი უნივერსიტეტში, თავისი სამეცნიერო პოტენციალით, ჩვენი უნივერსიტეტი ტოლს არ უდებდა მსოფლიოს არც ერთ წამყვან უნივერსიტეტს. უნივერსიტეტის დერეფნებში დადიოდნენ ისეთი აღიარებული წარმომადგენლები ჩვენი მეცნიერებისა, როგორებიც იყვნენ: აკაკი შანიძე, კორნელი კეკელიძე, ივანე ბერიტაშვილი, შალვა ნუცუბიძე, სიმონ ყაუხჩიშვილი, ილია ვეკუა. ყველას ჩამოთვლა გამიჭირდება. ეს იყო ძალიან დიდი სტიმულის მომცემი ჩვენთვის, რადგან ვხვდებოდით, რომ დიდი მეცნიერების, მათ შორის უნივერსიტეტის დამაარსებლების, გარემოში ვიზრდებოდით, რომ ჩვენს სპეციალისტებად ჩამოყალიბებაში, მსოფლიოს სახელის მქონე პროფესორები მონაწილეობდნენ.
ბევრჯერ მომიწია საზღვარგარეთ ყოფნა, ხან სამეცნიერო მივლინებით, ხანაც მოწვეული პროფესორის რანგში. არც ერთხელ, არცერთ ქვეყანაში, არ მიფიქრია, რომ ქართულ უნივერსიტეტში მიღებული განათლება არ არის საკმარისი იმისათვის, თავი ევროპელი მეცნიერების თანასწორ კოლეგად მეგრძნო. პირიქით, ზოგჯერ ჩვენი საუნივერსიტეტო განათლების უპირატესობაც კი დამინახავს, განსაკუთრებით უნივერსალური განათლების საკითხებში. ჩემი სპეციალობა კლასიკური ფილოლოგიაა, მაგრამ უნივერსიტეტში საკმაოდ კარგი ზოგადი ფილოლოგიური განათლება მივიღე, იმიტომ, რომ წამყვანი მეცნიერების ლექციებს ვისმენდი, ურთიერთობა მქონდა ისეთ ფიგურებთან, როგორებიც იყვნენ: გიორგი ახვლედიანი, თამაზ გამყრელიძე, გივი მაჭავარიანი, ბაქარ გიგინეიშვილი... უნდა დავძლიოთ გატაცება ყველაფერი უცხოურით, რაც ბოლო ხანებში ენაშიც შემოგვეპარა — თუ ადრე, მთელ რიგ შემთხვევებში, ველური დაჟინებით ქართულში შემოდიოდა რუსული ტერმინოლოგია, ახლა მისი ადგილი ინგლისურმა დაიკავა, მაშინაც კი, როდესაც შესანიშნავი ქართული შესატყვისები მოგვეპოვება.
უნივერსიტეტთან დაკავშირებული ყველაზე მკაფიო მოგონება პირველად ჩატარებული ლექციაა ანტიკური ლიტერატურის ისტორიაში. მაშინ ახალგაზრდა ვიყავი, ასპირანტურის პირველი კურსის სტუდენტი. ჩემმა ხელმძღვანელმა, პროფესორმა პანტელეიმონ ბერაძემ შემომთავაზა, რომ საღამოს დასწრებულ განყოფილებაზე წამეკითხა ლექცია. წარმოგიდგენიათ, თავად სტუდენტს უნდა მომემზადებინა სალექციო კურსი და წარვმდგარიყავი აუდიტორიის წინაშე. რა თქმა უნდა, მოვემზადე, კარგად გავიაზრე საკითხი, რომ ლექცია ზეპირად წარმემართა. ეს ჩვევა დღემდე მომყვება და მომწონს, რადგან იმპროვიზაციის მეტ საშუალებას იძლევა.
სიტუაცია ასეთი იყო: შევდივარ აუდიტორიაში, სადაც მხვდებიან ასაკით ჩემზე ბევრად უფროსი ადამიანები. დამინახეს თუ არა, გულთბილად მომმართეს — მოდი შვილო, მობრძანდი. მეც მივედი კათედრასთან და დავიწყე ლექცია „რა მნიშვნელობა აქვს მეოცე საუკუნეში, ტექნიკისა და პროგრესის საუკუნეში, ანტიკური ლიტერატურის ისტორიის შესწავლას (შესავალი კურსი)“. ამ დროს ჩემი ხელმძღვანელი დერეფანში დადიოდა, რომ სხვა აუდიტორიებიდან გამოსულ სტუდენტებს არ ეხმაურათ და ჩემთვის ხელი არ შეეშალათ. ჩავატარე პირველი საათი და როცა შესვენების შემდეგ შევედი აუდიტორიაში მაშინვე ვიგრძენი, რომ აუდიტორიასთან ურთიერთობაში რაღაც შეიცვალა. ის ლექცია დავასრულე და ყველაფერი რომ კარგად ჩატარდა იმით მივხვდი, რომ „შვილოს“ ნაცვლად „ბატონობით“ მომმართავდნენ. ამის შემდეგ, შეიძლება ითქვას, რომ ყველა დისციპლინაში მაქვს ლექციების კურსი ჩატარებული, რაც ჩემს დარგთან, კლასიკურ ფილოლოგიასთან არის დაკავშირებული. ვასწავლიდი ძველბერძნულს, ლათინურს, ვკითხულობდი ანტიკური ლიტერატურის ისტორიას, ბერძნულ მითოლოგიას, ანტიკური ცივილიზაციის ისტორიას, ბერძნულ ენათმეცნიერებას და ბევრ სხვა კურსს.
მინდა გავიხსენო კიდევ ერთი ეპიზოდი. როდესაც უნივერსიტეტში დაიწყო შემობრუნება ტექნიკური საშუალებების გამოყენებისაკენ სალექციო კურსებში, ერთ-ერთმა პირველმა დავსვი საკითხი, რომ უნივერსიტეტში ჩატარებულიყო საჯარო ლექციების ციკლი: „მსოფლიო ცივილიზაციის ისტორია“. ასეც მოხდა. სხვადასხვა პერიოდებზე საუბრობდნენ სხვადასხვა ლექტორები. თვალსაჩინოებად ვიყენებდით სლაიდებს, მაშინ სხვა საშუალება არ იყო (3 000-მდე სლაიდი დავამზადებინეთ მარტო ანტიკური კულტურის ლექციისთვის). ყველანი ვღელავდით, რადგან ამ ლექციების შესახებ სხვა დაწესებულებებშიც გამოიკრა განცხადებები. ლექციები ტარდებოდა კვირაში ერთხელ, ხუთშაბათობით, საღამოს 7 საათზე. ციკლი დაიწყო ჩემი ლექციით. წარმოიდგინეთ, შედიხარ უნივერსიტეტის სააქტო დარბაზში, რომელიც 800-მდე კაცს იტევს და ხედავ, რომ არამარტო სააქტო დარბაზია სავსე, გასასვლელებშიც ხალხის ტევა არ არის. ასე იყო ყოველ ხუთშაბათს, ამ ლექციების მიმართ ინტერესი არ განელებულა მთელი სასწავლო წლის განმავლობაში, იგი ლექციების ერთ-ერთ პოპულარულ კურსად იქცა ქალაქში. ვკითხულობდით: მე, ჩემი კოლეგა, აწგარდაცვლილი ალექსანდრე ალექსიძე, ვახტანგ ბერიძემ, ჩვენი თხოვნით, რენესანსულ კულტურაზე წაიკითხა ლექციები. საინტერესო ის არის, რომ წლების შემდეგ, როცა ასაკისა და ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო, ხშირად მიწევს ექიმებთან ვიზიტები, და როცა მეუბნებიან, მე თქვენს ლექციებს ვესწრებოდიო, სწორედ იმ დროს გულისხმობენ, რაზეც გიამბეთ. ეს ლექციები დაედო საფუძვლად, შემდგომ ჩემს მრავალტომეულ „ბერძნულ ცივილიზაციას“. ასე რომ, ამ ლექციების კვალი დღემდე მომყვება და მახსენებს ჩემი ცხოვრების იმ პერიოდს, როდესაც ძალა შემწევდა, ლექციით ასობით სხვადასხვა პროფესიისა და მისწრაფებების მქონე მსმენელი დამეინტერესებინა.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი რამ მინდა გავიხსენო: გასული საუკუნის 60-იან წლებში ჩვენმა უნივერსიტეტმა გზა გაუხსნა საზღვარგარეთის უნივერსიტეტებთან ურთიერთობებს და ეს იყო ძალიან დიდი მოვლენა. გაფორმდა ხელშეკრულება იენის უნივერსიტეტთან, გაგვეხსნა გზა ევროპისაკენ. ბევრ ჩვენს მეცნიერს მიეცა საშუალება საკუთარი ძალები მოესინჯა ევროპულ ასპარეზზე. ჩემი სტუდენტობის დროს, როდესაც რომელიმე მეცნიერზე იტყოდნენ, ჰაიდელბერგში აქვს მოსმენილი ამა და ამ ლექტორის ლექციაო, ეს ითვლებოდა ამ ადამიანის საოცარ უპირატესობად ჩვენ წინაშე. ახლა რამდენი ჩემი კოლეგა და უნივერსიტეტის პროფესორი არათუ ისმენს, არამედ თავად ატარებს ლექციებს იქ და დიდი წარმატებითაც. ასე რომ, გარკვეული თვალსაზრისით, შეიცვალა ის ბაზისი, რაზეც იგება ჩვენი წარმოდგენა მეცნიერის ღირსების შესახებ.
დაბოლოს, ყველაზე მნიშვნელოვანი, რაც გამიკეთებია, ვფიქრობ ის ინსტიტუტია, რომლის დაფუძნებაშიც გარკვეული წვლილი მიმიძღვის და რომელსაც ვხელმძღვანელობდი ოცი წლის განმავლობაში. ეს არის კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტიკისტისა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტი. საინტერესოა მისი დაარსების ისტორია: როცა საქართველოში საბერძნეთის საელჩო გაიხსნა, თბილისში ჩამოვიდა პირველი ელჩი ტასოს კრიეკუკისი, ალბათ ერთ-ერთი ყველაზე განათლებული და კულტურული კაცი, რომელიც შემხვედრია ცხოვრებაში. პირველი საქმიანი ვიზიტი თსუ-ში განახორციელა. მას გაგებული ჰქონდა, რომ უნივერსიტეტში გვაქვს სახელოვანი ისტორიის მქონე კლასიკური ფილოლოგიის კათედრა, რომელსაც იმხანად მე ვხელმძღვანელობდი და ამავე დროს ვიყავი უნივერსიტეტის პრორექტორიც, რომ გავხსენით ახალი ბერძნული ფილოლოგიის განყოფილება. შეხვედრისას მკითხა, რა შემიძლია გავაკეთო თქვენი დარგისთვის და, ზოგადად, უნივერსიტეტისთვისო. მე ვუპასუხე, რომ ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი იქნება თუ მოვახერხებთ და გავხსნით ინსტიტუტს, რომელიც გააერთიანებს კლასიკურ ფილოლოგიასთან დაკავშირებულ ყველა დარგს და ეს მოხდება უნივერსიტეტის წიაღში, რაზეც დიდი ხანია ოცნებობენ ქართველი ელინოლოგები. ახლა ბევრი ინსტიტუტია უნივერსიტეტში, მაშინ სასწავლო და სამეცნიერო მუშაობაზე ორიენტირებული დაწესებულებები გამიჯნული იყო — მეცნიერული კვლევებისთვის აკადემიის სამეცნიერო ინსტიტუტები არსებობდა, ხოლო უნივერსიტეტში მუშაობდნენ, ძირითადად, სასწავლო პროცესზე კონცენტრირებული კათედრები და ლაბორატორიები. თსუ-ში მხოლოდ ორად ორი ინსტიტუტი ფუნქციონირებდა, ერთი — ილია ვეკუას მიერ დაარსებული გამოყენებითი მათემატიკის ინსტიტუტი, მეორე — აკადემიკოსების, ნოდარ ამაღლობელისა და ალბერტ თავხელიძის მიერ დაარსებული მაღალი ენერგიების ფიზიკის ლაბორატორია, რომელიც შემდეგ ინსტიტუტად გადაკეთდა, იმ დროს ჰუმანიტარულ დარგებში ინსტიტუტების შექმნაზე ოცნებაც არ შეიძლებოდა. და აი, ამ ფონზე, ელჩს ვთხოვე, დაგვხმარებოდა კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტიკისტისა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტის შექმნაში. ელჩი მიხვდა, რა მნიშვნელობა ჰქონდა ამ თხოვნას და მკითხა, რა თანხა იქნებოდა ამისთვის საჭირო. როგორც პრორექტორი ასე თუ ისე გარკვეული ვიყავი ასეთ საკითხებში და ვუთხარი, რომ დაჯდება, დაახლოებით, 200 000 დოლარი, იმ დროისთვის ეს კოლოსალური თანხა იყო, მაგრამ თუ საქმე გამოვიდოდა, მინდოდა, რომ სანიმუშო ინსტიტუტი დაგვეარსებინა. ელჩს უარი არ უთქვამს, მაგრამ მოინდომა ენახა, სად შეიძლებოდა გახსნილიყო ინსტიტუტი. დავიწყეთ უნივერსიტეტის კორპუსებში სიარული, მაგრამ არც ერთი შენობა არ მოეწონა, მერე სამეურნეო დარგში პრორექტორმა, რომელიც თან გვახლდა, მითხრა ხომ არ ვაჩვენოთ მერვე კორპუსიო (ყოფილი ნახევარგამტარების ინსტიტუტი), რომელიც აშენებულია ფსევდოკლასიცისტურ სტილში. და მართლაც, როცა შენობას მივადექით, შევატყვე, რომ ელჩს სახე გაებადრა და უყოყმანოდ დაგვთანხმდა. იმ წელს მე ვიავადმყოფე და საავადმყოფოდან ახალგამოსულს მატყობინებენ, რომ საბერძნეთის ელჩი გეძებსო. როცა დავუკავშირდი, მაუწყა, რომ იშოვა საჭირო თანხა და შეგვიძლია დავიწყოთ სათანადო სამუშაოები. მახსოვს, მივედი თსუ-ს მაშინდელ რექტორთან, ჩემს კარგ მეგობართან, როინ მეტრეველთან და ვუთხარი, რომ გვეძლევა შანსი, გავხსნათ სანიმუშო ინსტიტუტი და რომ ამისათვის საჭიროა მერვე კორპუსში რემონტის დაწყება. დღემდე მახსოვს მისი სიტყვები: ოღონდ შენ კარგად იყავი და სადაც გინდა და როგორც გინდა ისე გავაკეთოთ ყველაფერი. ის მაშინვე მიხვდა, რა მნიშვნელოვან საქმეს ეყრებოდა საფუძველი. რემონტი მალევე დავამთავრეთ ჩვენთვის გამოთავისუფლებულ ოთახებში და ინსტიტუტმა მუშაობა დაიწყო. რაც მთავარია, ეს იყო კარგი მაგალითი ჩვენი კოლეგებისთვის, რომ ჰუმანიტარულ მეცნიერებებშიც შესაძლებელია უნივერსიტეტში სასწავლო-სამეცნიერო ინსტიტუტის დაარსება, რისი ერთგვარი მოდელიც შეიძლებოდა ჩვენი ინსტიტუტი გამხდარიყო. გარდა კეთილმოწყობილი აუდიტორიებისა, შეიქმნა სპეციალიზებული ბიბლიოთეკა, ჩვენს დარგში ერთ-ერთი უდიდესი აღმოსავლეთ ევროპაში. საინტერესო ისაა, რომ უცხოური უნივერსიტეტები, როცა იგებდნენ ჩვენი ინსტიტუტის დაარსების შესახებ, სიხარულით გვიგზავნიდნენ წიგნებს, უნიკალურ გამოცემებს, რა თქმა უნდა, საჩუქრად. რამდენიმე წლის წინ, როცა საბერძნეთის პრეზიდენტი, მისი აღმატებულება სტეფანოპულოსი სტუმრობდა საქართველოს, თავადაც დიდი ბიბლიოფილი, ჩვენი ბიბლიოთეკის დათვალიერებისას გაკვირვებულმა აღიარა, რომ ასეთი წიგნები საბერძნეთის ბიბლიოთეკებისთვისაც კი იშვიათობაა.
ინსტიტუტის სრულფასოვანი ფუნქციონირებისათვის აუცილებელ კიდევ ერთ ფაქტორზეც მინდა გიამბოთ. საბერძნეთის მხარემ პორტატული სადუბლიკაციო აპარატები ჩამოგვიტანა, რამაც, იმ დროისათვის (90-იანი წლები), ჩვენი დარგის გადარჩენის საშუალება მოგვცა — შევქმენით საგამომცემლო პროგრამა „ლოგოსი“ და შესაბამისად, ავაწყვეთ წიგნების ბეჭდვის საქმეც. გამოიცემოდა მონოგრაფიები, სახელმძღვანელოები, შესანიშნავი სერია იყო „ბერძნული მითების სამყარო“ 10 წიგნად. იმ პროექტებიდან კი, რასაც ახლა ვახორციელებთ, უმნიშვნელოვანესია ენციკლოპედია „ანტიკური კავკასია“, რომელიც რამდენიმე ტომად გამოვა. როცა მისი გამოცემა დასრულდება, ჩემი ვალი, ჩვენი ალმა მაTჶR-ის წინაშე, მოხდილად შემეძლება ჩავთვალო.
აკადემიკოსი რისმაგ გორდეზიანი
|
