2018-02-08
უნივერსიტეტის დაარსების კამპანია
***
1917 წლის თებერვლიდან ივანე ჯავახიშვილმა უნივერსიტეტის დაარსებისთვის კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმა დაიწყო. პეტერბურგში, ლახტინის ქუჩაზე, თავის ბინაზე შეკრიბა უნივერსიტეტის დაარსებით დაინტერესებული ქართველი მეცნიერები: იოსებ ყიფშიძე, აკაკი შანიძე, შალვა ნუცუბიძე და სხვები. კრების მონაწილეთა დიდმა ნაწილმა გაიზიარა იდეა, თუმცა მას მოწინააღმდეგეებიც ჰყავდა. მაგალითად, ისეთი დიდი მოღვაწე, როგორიც იყო ნიკო ნიკოლაძე. იგი ასაბუთებდა, რომ უნივერსიტეტამდე თბილისში პოლიტექნიკუმი უნდა შექმნილიყო, რომელიც საინჟინრო და სასოფლო-სამეურნეო დარგის სპეციალისტებს აღზრდიდა. სერიოზული პოლემიკის მიუხედავად, საბოლოო ჯამში, უნივერსიტეტის მომხრეებმა გაიმარჯვეს და დაიწყო ბრძოლა უნივერსიტეტის დაარსებისთვის.
1917 წლის გაზაფხულზე ივანე ჯავახიშვილი თბილისში ჩამოვიდა. 12 მაისს მან ჩაატარა ქართული უნივერსიტეტის დამფუძნებელი საზოგადოების კრება, რომელსაც დაესწრნენ: ექვთიმე თაყაიშვილი, ფილიპე გოგიჩაიშვილი, აკაკი შანიძე, კორნელი კეკელიძე, დიმიტრი უზნაძე, ლუარსაბ ბოცვაძე, გრიგოლ ვეშაპელი, ილია ზურაბიშვილი და სხვები. იგი ასაბუთებდა, რომ საგანმანათლებლო კრების შექმნა დასავლეთ ევროპაშიც ანალოგიურად მოხდა: ჯერ უნივერსიტეტი დაარსდა, ხოლო შემდეგ აკადემიები შეიქმნა. ივანე ჯავახიშვილს მიაჩნდა, რომ უნივერსიტეტის დაარსებით შესაძლებელი გახდებოდა სასოფლო-სამეურნეო და ტექნიკური ინსტიტუტების დაარსება, რაც შემდგომ სწორედ ასეც მოხდა.
ცარიზმის დამხობის შემდეგ, დროებითი მთავრობის ფილიალს ამიერკავკასიაში (ოზაკომი) გეზი რუსული უნივერსიტეტისკენ ჰქონდა აღებული. ეს მუხანათური გეგმა ითვალისწინებდა თბილისში კერძო ქართული უნივერსიტეტის შექმნას, მაგრამ მანამდე — ამიერკავკასიის რუსული სახელმწიფო უნივერსიტეტის დაარსებას. შალვა ნუცუბიძე იგონებს: „ოლდენბურგი, ვასილიევი და სხვები მზრუნველი კილოთი გვირჩევდნენ, ხელი აგვეღო იმ უიმედო საქმის დაწყებაზე, რომელსაც საქართველოს უნივერსიტეტი ეწოდებოდა. ქართულ ენას არ აქვს არც მეცნიერული ტერმინოლოგია, არც მეცნიერული ტრადიცია, ყველა ამის შექმნა არა თუ ძნელი, უიმედო საქმეაო — გვეუბნებოდა ეს გულშემატკივარი ხალხი. თქვენ არც მსმენელი გეყოლებათ, რადგან მათი ნაწილი ძველებურად რუსეთში წამოვა სასწავლებლად, ხოლო მეორე ნაწილი ამჯობინებს რუსულ უნივერსიტეტში სწავლას, რომელიც თქვენს გვერდში იქნება და რომლის მეცნიერულ ღირებულებას თქვენ ვერასოდეს მეტოქეობას ვერ გაუწევთო“.
1917 წლის 14 ოქტომბერს აკაკი შანიძემ გაზეთ „სახალხო საქმეში“ გამოაქვეყნა წერილი „ორი უნივერსიტეტი“, სადაც აღნიშნულია: „პეტერბურგიდან პირდაპირი მავთულით იტყობინებიან, რომ ტიფლისში იანვრიდან რუსული უნივერსიტეტი იხსნებაო. პეტერბურგიდან ნელ-ნელა ფოსტით მოდის და ჯერ ვერც კი ჩამოსულა ქართული უნივერსიტეტის ძირითადი დებულება, შეწყნარებული და ორი მუხლის გამოკლებით თითქოს დამტკიცებული დროებით მთავრობის მიერ. ვერ ჩამოსულა, მაგრამ, ალბათ, როდესაც ჩამოვა, ტიფლისში იანვრიდან ორი უნივერსიტეტი იქნება, ერთი — რუსული, მეორე — ქართული“.
1917 წლის 27 ნოემბერს ივანე ჯავახიშვილმა ამიერკავკასიის კომისარიატს მიმართა უნივერსიტეტის წესდების ძირითადი დებულების დასამტკიცებლად. „მე მოწმე ვიყავი, რა ჭაპან-წყვეტა განიცადეს ივანე ჯავახიშვილმა და მისმა ვიწრო ჯგუფმა, სანამ მიზანს მიაღწევდნენ. თუმცა რევოლუციის პირველ ხანაში, მაშასადამე, თითქოს სრული თავისუფლების ფრთების ქვეშ, უნივერსიტეტის, თუ გინდა, კერძოსი, ნებადართულად გახსნა ყოვლად შეუძლებელი იყო... ვისთვის უნდა მიემართნა ივანე ჯავახიშვილს ნებართვისთვის? ოზაკომისთვის, რომელიც ატარებდა პეტროგრადის დროებით მთავრობის ძალაუფლებას ამიერკავკასიის ფარგლებში. ოზაკომმაც განიხილა ჯავახიშვილის შუამდგომლობა. ბოლოს მოიწონა წარმოდგენილი წინადადება და დასტურიც მოგვცა“ (წერს 1928 წელს უკვე ემიგრაციაში მყოფი აკაკი ჩხენკელი პარიზში გამომავალ ჟურნალში „დამოუკიდებელი საქართველო“).
უნივერსიტეტის დაარსების კამპანია მთელი საქართველოს მასშტაბით გაიშალა: საზოგადოებამ დაიწყო ქველმოქმედება, შეიქმნა საფინანსო კომისია, ბევრი თანხასაც აგზავნიდა, შეიძლება ეს საქმეს არ ყოფნიდა, მაგრამ დახმარება გაუწიეს როგორც ქართველებმა, ასევე, არაქართველებმაც. მაგალითად, ცნობილია, რომ დიდი რაოდენობით თანხა გამოგზავნა ქართველი ერის დიდმა მეგობარმა, სომეხმა საზოგადო მოღვაწემ ოვანეს თუმანიანმა.
17 მაისს ივანე ჯავახიშვილი ქუთაისში ჩავიდა და იქ ჩაატარა კრება, რომელზეც ასევე დიდი მხარდაჭერა მოიპოვა უნივერსიტეტის დაარსებისათვის, რომლის საფუძველი, გარკვეულწილად, უკვე ჩაყრილი იყო თბილისის გიმნაზიის შენობის მშენებლობის დროს. ეს გახლდათ ნიკო ცხვედაძის თაოსნობით აგებული სათავადაზნაურო გიმნაზია (უნივერსიტეტის ახლანდელი მთავარი კორპუსი), რომელშიც ილია ჭავჭავაძე, ნიკო ცხვედაძე, იაკობ გოგებაშვილი და სხვა ქართველი მოღვაწენი იმთავითვე ქართულ უნივერსიტეტს მოიაზრებდნენ. სწორედ ამ შენობაში გამოეყო რამდენიმე ოთახი თბილისის უნივერსიტეტს.
ძნელი და მძიმე გზის შემდეგ ქართველ საზოგადო მოღვაწეთა ძალისხმევას შედეგი მოჰყვა. 1918 წლის 26 იანვარს (ახალი სტილით 8 თებერვალს), დავით აღმაშენებლის ხსენების დღეს, 1 საათსა და 20 წუთზე, თბილისის სათავადაზნაურო გიმნაზიის შენობაში, გაიხსნა პირველი ქართული უნივერსიტეტი. ამ მოვლენას სამართლიანად უწოდეს „საქართველოს გონების სუვერენობის აღდგენა“. სტუმრების მიღება და დღესასწაულის ხელმძღვანელობა ილია ჭავჭავაძის დისწულმა, კოტე აფხაზმა იტვირთა.
უნივერსიტეტი აკურთხა და გზა დაულოცა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა კირიონ მეორემ. მან თავისი სიტყვა ასე დაამთავრა: „სულითა და გულით ვისურვებ, რომ ამ ჩვენ ქართულ ნორჩ უნივერსიტეტში მალე გახსნილიყოს ყველა განზრახული ფაკულტეტები და მიჰმატებოდეს მათ საღვთისმეტყველო ფაკულტეტიც, როგორც ეს დასავლეთ ევროპაში არის მოწყობილი“.
ხელისუფლების სახელით უნივერსიტეტის გახსნას მიესალმა საქართველოს ეროვნული საბჭოს აღმასრულებელი კომიტეტის წევრი, უნივერსიტეტის დამფუძნებელი საზოგადოების თავჯდომარე აკაკი ჩხენკელი. გახსნის ცერემონიაზე სიტყვები წარმოთქვეს უნივერსიტეტის პირველმა რექტორმა პეტრე მელიქიშვილმა, პროფესორმა იოსებ ყიფშიძემ, ქართულ, რუსულ, სომხურ, აზერბაიჯანულ და პოლონურ კულტურულ-საგანმანათლებლო ორგანიზაციათა წარმომადგენლებმა; წაიკითხეს მისალოცი დეპეშებიც. ზეიმის დასასრულს ივანე ჯავახიშვილს უნდა წაეკითხა პირველი ლექცია, მაგრამ ხალხის სიმრავლის გამო ეს ვერ მოხერხდა. იგი მხოლოდ 1918 წლის 30 იანვარს შედგა. მეცნიერების ტაძარში, პირველი ლექციის მოსასმენად უამრავი ხალხი მოვიდა. მსმენელნი სულგანაბულნი უსმენდნენ ლექტორს, რომელიც კითხულობდა ლექციას თემაზე „ადამიანის პიროვნება და მისი მნიშვნელობა ძველი ქართული საისტორიო-საფილოსოფოსო მწერლობასა და ცხოვრებაში“.
***
პეტრე მელიქიშვილი იყო ქართული უნივერსიტეტის დაარსების ერთ-ერთი ინიციატორი. 1918 წლის 13 იანვარს პროფესორთა საბჭოს პირველ ოფიციალურ სხდომაზე იგი უნივერსიტეტის პირველ რექტორად აირჩიეს. თავდაპირველად დღის წესრიგში ივანე ჯავახიშვილის კანდიდატურა იდგა, მაგრამ ამ უკანასკნელმა უარი განაცხადა და რექტორის საპატიო პოსტზე ნოვოროსიის (ოდესის) უნივერსიტეტის დამსახურებული პროფესორის, საერთაშორისო აღიარების მქონე მეცნიერის — პეტრე მელიქიშვილის კანდიდატურა წამოაყენა. თავისი წინადადება ივანე ჯავახიშვილმა შემდეგი სიტყვებით დაასაბუთა: „პეტრე მელიქიშვილი ცნობილი მეცნიერია რუსეთშიაც და საზღვარგარეთაც და მისი არჩევა დიდ პრესტიჟს შეუქმნის ჩვენს უნივერსიტეტს“. რექტორის მოვალეობის შესრულების გარდა, პეტრე მელიქიშვილი კითხულობდა ლექციებს, ურთიერთობა ჰქონდა სტუდენტებთან, ზრუნავდა სამშობლოსათვის კვალიფიციური სპეციალისტების მოსამზადებლად.
1919 წლის 11 ოქტომბერს პეტრე მელიქიშვილმა ერთ-ერთ პროფესორთან მომხდარი სიტყვიერი ინციდენტის გამო რექტორობიდან გადადგომა ითხოვა. უნივერსიტეტის პროფესორთა საბჭომ დააკმაყოფილა მისი თხოვნა. 1919 წლის 17 დეკემბერს თსუ-ს რექტორად ივანე ჯავახიშვილი აირჩიეს. 1918-27 წლებში პეტრე მელიქიშვილი იყო თსუ-ს ორგანული ქიმიის კათედრის გამგე. 1921 წლის 30 ივლისს იგი თსუ-ს აგრონომიული ფაკულტეტის დეკანად აირჩიეს.
ქართველმა ხალხმა 1923 წელს აღნიშნა სასიქადულო მამულიშვილის პედაგოგიური და სამეცნიერო-საზოგადოებრივი მოღვაწეობის 50 წლისთავი. იუბილე დიდ ზეიმად იქცა. ეს იყო დიდი მეცნიერისა და მოქალაქის საყოველთაო აღიარება. პეტრე მელიქიშვილი გარდაიცვალა 1927 წელს 23 მარტს, 77 წლის ასაკში. დაკრძალულია უნივერსიტეტის პირველი კორპუსის ბაღში.
***
რუსეთსა და ევროპის უნივერსიტეტებიდან დაბრუნებული ქართველი პროფესურა მშობლიურ უნივერსიტეტში ევროპული სისტემის დანერგვას ცდილობდა. საამისოდ უმაღლესი სკოლა სათანადო სამეცნიერო და სახელმძღვანელო ლიტერატურას საჭიროებდა. ქართველი მოღვაწენი საზღვარგარეთიდან, კერძოდ, საფრანგეთიდან, ინგლისიდან და გერმანიიდან უცხოურ სამეცნიერო ლიტერატურასა და პროგრამებს იწერდნენ. ქართული უნივერსიტეტი, ბუნებრივია, ერის ინტერესების გამომხატველი უნდა ყოფილიყო. მას ქართველი ახალგაზრდობა ეროვნული სულისკვეთებით უნდა აღეზარდა და შეექმნა ისეთი სამეცნიერო-პედაგოგიური კადრი, რომელიც საერთაშორისო საგანმანათლებლო სტანდარტების შესატყვისი იქნებოდა. ქართველი მოაზროვნენი უნივერსიტეტის სასწავლო სამეცნიერო გეგმის შედგენისას ხელმძღვანელობდნენ საზღვარგარეთის სამეცნიერო კერებში დადგენილი სასწავლო წესებით, რომლებიც, ბუნებრივია, ტრადიციული განათლების შესატყვისი უნდა ყოფილიყო. უფრო მოგვიანებით, გასაბჭოების შემდეგ, ივანე ჯავახიშვილი მიმოიხილავდა და ადარებდა რა ერთმანეთს რუსეთისა და საქართველოს საუნივერსიტეტო სასწავლო სისტემას, წერდა: „სახელმწიფო სამეცნიერო საბჭოს პედაგოგიური სექციის მიერ თფილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პედაგოგიური ფაკულტეტის სასწავლო გეგმის პროექტი ამ ფაკულტეტის აწ არსებულ სასწავლო გეგმას ძირფესვიანად სცვლის. მოსპობილია მთლიანად ფილოსოფიის, ფსიქოლოგიის და ისტორიის დარგები, არსად მოიპოვება ბერძნული, ლათინური და მახლობელი აღმოსავლეთის იმ ენებისა და მწერლობის ისტორია, რომელთა სწავლება უნივერსიტეტის დაარსებიდანავე სწარმოებდა. თვით ქართულ მწერლობის ისტორიაც კი მარტო ახალი და უახლესი ხანით არის განსაზღვრული, მაშასადამე ქართული მწერლობის ცამეტი საუკუნის ისტორია მთლიანად გაუქმებულია... აღსანიშნავია, რომ მთელ პროგრამაში ისეთი ძირითადი საგნების, როგორიცაა მინერალოგია, კრისტალოგრაფია, პალეონტოლოგია, პეტროგრაფია, ანატომია, ანთროპოლოგია, ფიზიოლოგია, ხსენებაც კი არ მოიპოვება. შედარებითგან ირკვევა, რომ სახელმწიფო სამეცნიერო საბჭოს პედაგოგიური სექციის შემუშავებული გეგმა ნამდვილად მოსკოვის მე-2 სახელმწიფო უნივერსიტეტის გეგმის უბრალო თარგმანს წარმოადგენს, მხოლოდ იმ მცირედი განსხვავებით, რომ სადაც რუსულ ტექსტში რუსეთი და რუსული ენა სწერია, იქ საქართველო და ქართული ენაა დამატებული.“
1918-1920 წლებში უნივერსიტეტის პროფესორთა საბჭოსა და მთავრობის ერთობლივი ღონისძიებებით ინტენსიურად მიმდინარეობდა გამორჩეულ სტუდენტთა საზღვარგარეთ, კერძოდ კი ევროპაში გაგზავნა სწავლის გასაგრძელებლად. ესენი იყვნენ ალექსანდრე ჯანელიძე — საფრანგეთში, კონსტანტინე გამსახურდია — იტალიაში, გიორგი ნანეიშვილი, ვლადიმერ ემხუარი, ივანე ნიკურაძე — გერმანიაში და სხვები, რომელთა ჩამოთვლაც შორს წაგვიყვანს. უმძიმესი იყო თითოეულის ეკონომიკური მდგომარეობა, მათ მუდმივი მიმოწერა ჰქონდათ უნივერსიტეტის რექტორ ივანე ჯავახიშვილთან, რომელიც მზრუნველობას არ აკლებდა თავის აღზრდილებს და თან მათგან მუდამ ითხოვდა იმ სამეცნიერო მუშაობის შესახებ ანგარიშებს, რომლებსაც ისინი ეწეოდნენ. „ჩემი მუშაობის პირველ ანგარიშს და დაწვრილებით გეგმას პარიზში მომავალ სასწავლო წლის დასაწყისში გაახლებთ. მუშაობის პირობები აქ ძლიერ კარგი არის, როგორც წინათ იყო. მხოლოდ ერთი რამ არისმ ახალი წიგნის ნაკლებობა,“ — იწერებოდა პარიზიდან ალექსანდრე ჯანელიძე.
ქართული თავისუფალი უნივერსიტეტი ძირითადად ქართველი ხალხის უანგარო შემოწირულობების ხარჯზე დაფუძნდა, რაშიც, ფაქტობრივად, გამოიხატა ერის მისწრაფება და დამოკიდებულება უმაღლესი სასწავლებლის დაარსებისადმი. მთავრობისა და მეცენატების ხელშეწყობით, დღითი დღე იზრდებოდა და ფართოვდებოდა თბილისის უნივერსიტეტი თავისი სამეცნიერო ლაბორატორიებით, ბიბლიოთეკითა და კათედრებით, სტუდენტებითა და პროფესორ-მასწავლებლებით. სწავლების დროს უდიდესი ყურადღება ექცეოდა ენის საკითხს. ეს შემთხვევითი არ იყო, რადგანაც ახლად დაარსებულ ქართულ უმაღლეს საგანმანათლებლო კერას უნდა აერჩია სწორი, პრინციპული და ამავე დროს ისეთი ეროვნული საგანმანათლებლო კურსი, რომელიც გამოიწვევდა განათლების დარგის ძირეულ გარდატეხას, ახლის აგებასა და აღორძინებას. საქართველოს დამფუძნებელ კრებასთან შექმნილმა სახალხო განათლების კომისიამ, ლევან ნათაძის ხელმძღვანელობით, ჩინებულად გაართვა თავი მასზე დაკისრებულ მოვალეობას უნივერსიტეტის პროფესორ-მასწავლებლების დახმარებით. მათ შეძლეს ამ დარგში საზღვარგარეთის ქვეყნების გამოცდილების გაზიარება და დანერგვა.
მოამზადა ანა ფირცხალაიშვილმა
|
