2018-01-24 რეფორმირებული სისტემის მთავარი ორიენტირები
2009 წელს საქართველოს მთავრობამ დაიწყო არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების სისტემის რეფორმა, რომელიც გაეროს ბავშვთა ფონდისა და ევროკავშირის მხარდაჭერით ხორციელდება. რეფორმა, საწყის ეტაპზე, კანონთან კონფლიქტში მყოფ ბავშვებთან დაკავშირებულ საკითხებს მოიცავდა, 2014 წლიდან კი გაფართოვდა და მოიცვა დანაშაულის შედეგად დაზარალებული და მოწმე ბავშვები, ასევე ბავშვები, რომლებიც მონაწილეობენ ოჯახურ ან სხვა სამოქალაქო დავებში, ან უწევთ ურთიერთობა სახელმწიფო ორგანოებთან საკუთარი უფლებების დასაცავად.
განრიდების და მედიაციის პროგრამის დანერგვა რეფორმის ერთ-ერთი წარმატებული მიმართულებაა. რა შედეგები მოიტანა განრიდებისა და მედიაციის პროგრამამ და როგორია დღეს კანონთან კონფლიქტში მყოფი ბავშვების მიმართ სახელმწიფოს დამოკიდებულება? — თუკი ოფიციალურ მონაცემებს შევხედავთ, სტატისტიკა ასეთია: განმეორებით დანაშაულს ასეულობით საქმიდან განრიდებული ბავშვების მხოლოდ 9% სჩადის. დღეისათვის არასრულწლოვანთა სისხლის სამართლებრივი დევნის მაჩვენებელი მკვეთრად შემცირებულია. მათ მიმართ განრიდების მექანიზმის გამოყენებამ, 2017 წლის 9 თვეში, 64% შეადგინა, 2016 წელს — 69% იყო, ხოლო 2015 წელს კი — 44%. 2017 წლის 6 თვეში მედიაციის 143 კონფერენცია გაიმართა, 2016 წელს ეს მონაცემი 222-ს შეადგენდა, 2015 წელს — 114-ს, 2014 წელს — 28-ს.
არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების კოდექსის ამოქმედების შემდეგ, განრიდებისა და მედიაციის პროგრამა გავრცელდა, ასევე, 18-დან 21 წლამდე ახალგაზრდებზეც — 2016 წელს ამ ასაკის 322 პირს მიეცა განრიდების პროგრამებში ჩართვის საშუალება, ხოლო 2017 წლის 6 თვეში, განრიდების პროგრამებში, 18-იდან 21 წლამდე ასაკის 247 ახალგაზრდა ჩაერთო. შესაძლებელი გახდა სასამართლოს მიერ განრიდებაც. შედეგად, 2016 წელს, სასამართლოდან 38 საქმე დაბრუნდა, ხოლო 2017 წლის 6 თვეში — 11 საქმე.
იუსტიციის მინისტრი თეა წულუკიანი დადებითად აფასებს რეფორმის მიმდინარეობას და აცხადებს, რომ არასრულწლოვანთა კოდექსის წყალობით, ბავშვებს შორის კრიმინალი, რეალურად, შემცირებულია. „პროკურორები, მედიატორები, დანაშაულის პრევენციის ცენტრი, ციხეში მომუშავე სოციალური მუშაკები, მოსამართლეები, პოლიციელები — ყველანი ხელჩაჭიდებული მუშაობენ იმისათვის, რომ, როდესაც ბავშვს ფეხი წაუცდება, ჩაიდენს შეცდომას (რომელსაც სხვა მხრივ დანაშაული ჰქვია), ასეთი, პირველად სამართალში მყოფი, ბავშვის წინააღმდეგ სახელმწიფო სისტემა რეპრესიას კი არ ახორციელებს, არამედ განრიდებას. ბავშვი განრიდებულია სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისგან. იწყება მედიაციის პროცესი, კერძოდ, ბავშვის შეხვედრა დაზარალებულთან, შერიგება და იმის გაანალიზება, რომ დანაშაულის ჩადენა ცუდია. ძალიან კარგი შედეგები გვაქვს: ასეულობით საქმიდან განრიდებულ ბავშვთა მხოლოდ 9%-მა ჩაიდინა კვლავ დანაშაული. ეს ძალიან დაბალი მაჩვენებელია და მიხარია, რომ ჩვენი ბავშვები მალევე ადგებიან სწორ გზას და აღარ ფიქრობენ კრიმინალზე. კრიმინალი, რეალურად, ამ კოდექსის წყალობით, ბავშვებს შორის, შემცირებულია“ — ამბობს იუსტიციის მინისტრი.
რა ცვლილებები განხორციელდა რეალურად რეფორმის ფარგლებში და რა არის არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების მთავარი მიზანი, ამის შესახებ გვესაუბრება გაეროს ბავშვთა ფონდის ბავშვთა დაცვის პროგრამის (არასწრულწლოვანთა მართლმსაჯულება) ხელმძღვანელი თეონა კუჭავა.
— რა არის არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების რეფორმირებული სისტემის მთავარი მიზანი და საიდან დაიწყო რეფორმა?
— 2008 წელს ბავშვის უფლებათა კომიტეტმა შემაჯამებელ დასკვნებში, რომელიც საქართველოს მიერ წარდგენილი, კონვენციის შესრულებასთან დაკავშირებული, ანგარიშის მიხედვით მოამზადა, მოუწოდა სახელმწიფოს, დაეწყო არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების სისტემის რეფორმა, რადგან ის, ფაქტობრივად, ამ სისტემასთან მიმართებაში არსებულ ვერც ერთ კრიტერიუმს ვერ აკმაყოფილებდა. სწორედ ამის შემდეგ დაიწყო იუნისეფმა, პარტნიორებთან ერთად, არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების სისტემის რეფორმაზე მუშაობა. 2009 წლიდან მოყოლებული, რეფორმა რამდენიმე მიმართულებას მოიცავს: კანონმდებლობის დახვეწა; დანაშაულის/სამართალდარღვევის პრევენცია; სისხლისსამართლებრივი დევნის ალტერნატიული ზომების განვითარება; პატიმრობის გამოყენება მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაში; კანონთან კონფლიქტში მყოფ არასრულწლოვანთა რეაბილიტაცია და რესოციალიზაცია; პროფესიონალთა შერჩევის კრიტერიუმების ჩამოყალიბება, მათი სპეციალიზაცია და სპეციალიზებულ პირთა კვალიფიკაციის განგრძობადი ამაღლება; სტატისტიკური/საინფორმაციო სისტემის განვითარება; საზოგადოების ცნობიერების ამაღლება; ბავშვზე მორგებული გარემოს შექმნა. ამ მიმართულებებზე დღესაც მიმდინარეობს მუშაობა.
გაეროს ბავშვის უფლებათა კომიტეტი, რომელიც ბავშვის უფლებათა კონვენციის მონიტორინგის ორგანოა, მიუთითებს — რადგან ბავშვები უფროსებისაგან განსხავავდებიან განვითარების დონით, საგანმანათლებლო თუ სხვა საჭიროებებით, ამიტომ მათთვის უნდა არსებობდეს განსხვავებული მიდგომები, რითაც იხელმძღვანელებენ მართლმსაჯულების სისტემაში. განსხვავებული მიდგომები, თავისთავად, მოითხოვს ქვეყანაში განსხვავებული კანონმდებლობის, სპეციალიზებული სისტემის და სხვადასხვა მექანიზმების არსებობას, რომელიც ხელს შეუწყობს კანონთან კონფლიქტში მყოფი არასრულწლოვნების რეაბილიტაციას და განმეორებითი დანაშაულის შემცირებას. ზოგადად, უნდა ითქვას, რომ დადგენილი წესებიდან გადახრილი ქცევა ზრდა-განვითარების პროცესის ნაწილია და სრულწლოვანების ასაკის მიღწევისთანავე უჩინარდება. რაც მთავარია, თუ სახელმწიფოს მხრიდან სწორი ჩარევა ხორციელდება, მაშინ კანონსაწინააღმდეგო ქცევაც საერთოდ ქრება.
რაც შეეხება არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულებას, ეს არის სისტემა, რომელიც აერთიანებს კანონთან კონფლიქტში მყოფ ბავშვებთან დაკავშირებულ საკითხებს, ზოგ შემთხვევაში, მოწმეთა და დაზარალებულ ბავშვებთან დაკავშირებულ საკითხებსაც. ეს, ძირითადად, სისხლის სამართლის სფეროა, თუმცა არსებობს უფრო ფართე ცნება, როგორიცაა ბავშვზე მორგებული მართლმსაჯულება, რომელიც სხვა მიმართულებებსაც მოიცავს, მაგალითად, სამოქალაქო და ადმინისტრაციულ წარმოებას.
არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების მიზანი უნდა იყოს არასრულწლოვნის რეაბილიტაცია, იმის ხელშეწყობა, რომ მან გააცნობიეროს ჩადენილი ქმედების ხასიათი — რატომ იყო ეს ქმედება ცუდი და რა ზიანი მიაყენა დაზარალებულს, საზოგადოებას, მის გვერდით მყოფ ადამიანებს. სისტემა უნდა დაეხმაროს მას, საკუთარი ძალებით გამოასწოროს მიყენებული ზიანი, ამაშია მართლმსაჯულების მთელი არსი. ამ შემთხვევაში, უდიდესი როლი აკისრია აღდგენით მართლმსაჯულებას, რომელიც სწორედ იმაზეა მიმართული, რომ დაზარალებულსა და დამზარალებელს შორის წარმართოს დიალოგი, აღადგინოს მათ შორის პირვანდელი მდგომარეობა ან გამოსაწოროს ზიანი, რაც დაზარალებულ მხარეს მიადგა.
ბავშვის უფლებათა კონვენციაც სწორედ ამ მიზანს აკისრებს არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულებას — გაუღვივოს ბავშვს საკუთარი ღირსების გრძნობა, ასწავლოს სხვისი უფლებების პატივისცემა და დაეხმაროს მას, რომ საზოგადოებაში დადებითი როლი შეასრულოს. მსგავსი მიდგომა სასიკეთოა არა მხოლოდ იმ მოზარდისთვის, ვინც მართლმსაჯულების სისტემაში ხვდება, არამედ საზოგადოებისთვის, მისი უსაფრთხოებისთვისაც, რადგანაც სწორედ ასეთი მიდგომა ამცირებს განმეორებითი დანაშაულის ჩადენის რიცხვს. კვლევებით დამტკიცებულია და საერთაშორისო პრაქტიკაც აჩვენებს (მათ შორის, საქართველოში არსებული პრაქტიკაც), რომ აღდგენითი მართლმსაჯულება, და არა კლასიკური სადამსჯელო-რეპრესიული მიდგომით წარმართული მართლმსაჯულება, გაცილებით ეფექტურია და ბევრად დაბალია განმეორებითი დანაშაულის დონე ძველ, ტრადიციულ სისტემებთან შედარებით. არასრულწლოვნის სამომავლო პერსპექტივებს თუ გავითვალისწინებთ, რა თქმა უნდა, ამ შემთხვევაში, ჩვენ ვიღებთ ახალგაზრდას, რომელიც ზრდასრულობის დროს საზოგადოების სრულფასოვანი წევრი ხდება და არა აქვს სტიგმა.
— რას ნიშნავს ბავშვზე მორგებული მართლმსაჯულება და რა არის ამ სისტემის მთავარი ელემენტები?
— ბავშვზე მორგებული მართლმსაჯულება ნიშნავს სისტემას, რომელიც ხელმისაწვდომია, ასაკთან შესაბამისი, სწრაფი, თანმიმდევრული, ბავშვის უფლებებსა და საჭიროებებზე მორგებული. ასეთი სისტემა უზრუნველყოფს ბავშვის უფლებების დაცვას სამართლიან სასამართლო პროცესში მისი მონაწილეობის და ინფორმირების, პირადი და ოჯახური ცხოვრების, პატივისა და ღირსების პატივისცემის გზით.
ბავშვზე მორგებული მართლმსაჯულების სისტემა აუცილებლად უნდა მოიცავდეს: კანონმდებლობას, რომელიც ითვალისწინებს ბავშვებთან დაკავშირებულ საკითხებს და იძლევა მათი უფლებების დაცვის სამართლებრივ გარანტიას; ბავშვზე მორგებულ გარემოს მართლმსაჯულების სისტემის ყველა რგოლში. მართლმსაჯულების პროცესის ყველა ეტაპზე ბავშვი თავს დაცულად უნდა გრძნობდეს, მისი გამოკითხვა უნდა მიმდინარეობდეს მისთვის ნაკლებად ტრამვირებად გარემოში — მაგალითად, ხალხმრავალი ოთახის ნაცვლად, პროფესიონალის მიერ სპეციალურად მომზადებულ, განმარტოებით, მშვიდ გარემოში. გარემო ხელს უნდა უწყობდეს ბავშვის სრულფასოვან მონაწილეობას პროცესში; სპეციალიზებულ პროფესიონალებს მართლმსაჯულების სისტემის ყველა რგოლში. პოლიციელი, ადვოკატი, მოსამართლე, პროკურორი, სოციალური მუშაკი, მედიატორი და მართლმსაჯულების სისტემაში ჩართული ყველა პროფესიონალი სპეციალურად გადამზადებული უნდა იყოს ბავშვთა უფლებების, ბავშვთან კომუნიკაციის, ბავშვთა განვითარების საკითხებში. ეს სპეციალიზებული პროფესიონალები სხვადასხვა უწყებიდან, გუნდურად და ბავშვზე მორგებული მეთოდებით უნდა მუშაობდნენ, მართლმსაჯულების ყველა ეტაპზე, ბავშვის საუკეთესო ინტერესების გათვალისწინებით.
— როგორია მართლმსაჯულების სისტემაში არასრულწლოვნების მოხვედრის ასაკობრივი ზღვარი?
— სხვადასხვა ქვეყანაში ასაკობრივი ზღვარი სხვადასხვაა. არის ქვეყნები, სადაც უფრო დაბალია სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის მინიმალური ასაკი, მაგალითად, კომიტეტის მიხედვით, ყველაზე მინიმალურ ასაკად 12 წელი ითვლება. თუმცა, არსებობს ამაზე კიდევ უფრო დაბალი პასუხისმგებლობის ასაკიც. არის, ასევე, უფრო მაღალი პასუხისმგებლობის ასაკი — 15-16 წელი. ჩვენს ქვეყანაში ეს ასაკი 14 წლით განისაზღვრება და სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა 14 წლიდან იწყება. შესაბამისად, როდესაც არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულებაზე და კანონთან კონფლიქტში მყოფ არასრულწლოვნებზე ვსაუბრობთ, ამ შემთხვევაში, 14-დან 18 წლამდე მოზარდებს ვგულისხმობთ. თუმცა, ჩვენი კოდექსის მიხედვით, რიგ შემთხვევებში, კოდექსის ნორმები 18-დან 21 წლამდე ასაკზეც ვრცელდება.
ჩვენი კოდექსი ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევების საკითხებსაც მოიცავს და ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა 16 წლის ასაკიდან იწყება, ხოლო როცა დაზარალებულებსა და მოწმეებზე ვსაუბრობთ, ნებისმიერი ასაკის ადამიანი მოიაზრება. რაც უფრო დაბალია ასაკი, მით უფრო სპეციფიკური მიდგომებია საჭირო. სწორედ ამიტომაც, საერთაშორისო სტანდარტები და პრინციპები კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს იმას, რომ ბავშვებთან მიმართებაში განსაკუთრებული მიდგომები უნდა არსებობდეს.
— რეფორმის ხელშესახებ შედეგებად რას მიიჩნევთ?
— ერთ-ერთ ყველაზე ხელშესახებ შედეგად შეიძლება ჩაითვალოს არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების კოდექსი, რომელიც 2015 წელს იქნა მიღებული და წინ საკმაოდ ინტენსიური სამუშაო უძღოდა. ამ პროცესებში ჩართული იყო მრავალი უწყება, პროფესიონალები, ექსპერტები, სამთავრობო თუ არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები. მანამდე კანონმდებლობაში არასრულწლოვანებთან დაკავშირებული მუხლები გაბნეულად არსებობდა. შინაარსობრივი თვალსაზრისითაც, რა თქმა უნდა, არ იყო ძლიერი და ვერ ამკვიდრებდა იმ პრინციპებს, რასაც კოდექსი უნდა ამკვიდრებდეს. აქედან გამომდინარე, იუნისეფმა, 2013 წელს, ჩაატარა კვლევა, რომელმაც დაადასტურა, რომ იმ დროს არსებული კანონმდებლობა ვერ პასუხობდა იმ პრინციპებს, რასაც არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების სისტემა მოითხოვდა. აუცილებელი გახდა ცალკე არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების კოდექსის შემუშავება, რაშიც მხარი დაგვიჭირა ევროკავშირმა. ამ პროცესში ჩართული იყო საერთაშორისო მოსამართლე, ევროკავშირის პროექტის ხელმძღვანელი რენატე ვინტერი, რომელიც ამჟამად ბავშვის უფლებათა კომიტეტის თავმჯდომარეა. კოდექსის შექმნის პროცესზე ხელმძღვანელობა იუსტიციის სამინისტრომ აიღო, შეიქმნა ჯგუფი და მომზადდა კოდექსის პროექტი. განხილვების შემდეგ, 2015 წელს, კოდექსი იმ სახით მივიღეთ, როგორიც დღეს გვაქვს.
შეიძლება ითქვას, რომ კოდექსი, საქართველოს დღევანდელ საკანონმდებლო სივრცეში, საუკეთესო დოკუმენტია და მეტიც, ექსპერტთა შეფასებით, საუკეთესო დოკუმენტია რეგიონის მასშტაბითაც, რადგან აერთიანებს და მოიცავს ძალიან ბევრ მნიშვნელოვან საკითხს და ამკვიდრებს, ასევე, ძალიან მნიშველოვნან პრინციპებსა და მიდგომებს. მაგალითად, პირველ რიგში, გათვალისწინებული უნდა იქნეს ბავშვის საუკეთესო ინტერესები; ძალიან მნიშვნელოვანი პრინციპია, ასევე, თავისუფლების აღკვეთის გამოყენება, როგორც უკიდურესი ზომა, ან ის, რომ მხოლოდ სპეციალიზებულმა პროფესიონალებმა უნდა განიხილონ არასრულწლოვანთა საქმეები; პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს ალტერნატიულ ზომებს — განრიდებას, ყველაზე მსუბუქ საშუალებას, დაბოლოს, გამოყენებული უნდა იქნეს თავისუფლების აღკვეთა; არასრულწლოვანთა საქმეები უნდა იყოს პრიორიტეტული და ასევე, თავიდან იქნეს აცილებული არასრულწლოვანი და ზარალებულის მეორეული ვიქტიმიზაცია და ხელახალი ტრავმირება, პრიორიტეტულად უნდა იყოს განხილული მათი საქმეები და კიდევ, უამრავი ისეთი პრინციპი, რომელიც მანამდე ქართულ კანონმდებლობაში არ არსებობდა. რა თქმა უნდა, ამ პრინციპების განხორციელების მექანიზმები გაწერილია კოდექსში ან კანონქვემდებარე აქტებში, რომელიც კოდექსის მიღების შემდგომ მიიღო შესაბამისმა უწყებებმა.
რაც შეეხება კოდექსის განხორციელებას, უკვე ორი წელია მოქმედებს და შედეგიც თვალსაჩინოა — იკლო პატიმრობის მაჩვენებელმა, იმატა განრიდების მაჩვენებელმა, უკვე გვყავს სპეციალიზებული პროფესიონალები და ა.შ. ასევე უმნიშვნელოვანესი ინოვაცია, რაც კოდექსმა შემოიტანა, ინდივიდუალური მიდგომაა — თითოეულ ბავშვს ინდივიდუალურად უნდა მივუდგეთ და მის ირგვლივ აბსოლუტურად ყველა გარემოება უნდა შეფასდეს — გათვალისწინებული უნდა იყოს საჭიროებები, რისკები და ძლიერი მხარეები, ასევე, საგანმანათლებლო, ჯანმრთელობის, ფსიქოლოგიური და ა.შ. მხოლოდ ამ შეფასების შემდეგ უნდა იყოს მიღებული გადაწყვეტილება, იქნება ეს განრიდება თუ საქმე სასამართლოში გაიგზავნება და სხვ. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ კოდექსის განხორციელებას ზედამხედველობას უწევს ე.წ. მულტიდისციპლინური ჯგუფი. მულტიდისციპლინური მიდგომაც ნოვაციაა, რაც საბოლოოდ კოდექსმა დაამკვიდრა, თუმცა მანამდეც არსებობდა არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულებაში ბევრი პროფესიონალის — მართლმსაჯულების სფეროს თუ, მაგალითად, სოციალური ან განათლების სფეროს წარმომადგენლების მონაწილეობა. ეს პროფესიონალები მსჯელობენ და საბოლოო გადაწყვეტილებასაც ერთად იღებენ. რასაკვირველია, მულტიდისციპლინური მიდგომა კონკრეტულ საქმეებზეც ვრცელდება, თუმცა, ამ შემთხვევაში, ვსაუბრობ ცენტრალურ დონეზე შექმნილ მულტიდისციპლინურ ჯგუფზე, რომელიც შედგება ცენტრალური აპარატის წარმომადგენლებისგან, იმ უწყებებისგან, რომლებიც ჩართული არიან ამ პროცესებში. ჯგუფის წევრებს, საქართველოს მასშტაბით, მუდმივი კავშირი აქვთ პროფესიონალებთან. აგროვებენ ინფორმაციას არსებულ პრობლემებზე, შემდეგ მსჯელობენ და იღებენ უკუკავშირს პროფესიონალებისგან.
ორი წელია, რაც მულტიდისციპლინური ჯგუფი ცენტრალურ დონეზე არსებობს და 2017 წლის დეკემბერში მულტიდისციპლინური მექანიზმი შეიქმნა ქვეყნის ყველა რეგიონში. პირველი შეხვედრაც დეკემბერში შედგა. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან რეგიონების სპეციფიკა და მოცემულობა ერთმანეთისგან განსხვავდება, აქედან გამომდინარე, ვფიქრობთ, რეგიონების სპეციფიკის გათვალისწინება აუცილებელია. იუნისეფისა და ევროკავშირის მხარდაჭერით, 2016 წელსაც, ჩატარდა შეხვედრები და ძალიან სასარგებლოც იყო, მაგრამ არ ჰქონდა ინსტიტუციონალიზებული სახე. კიდევ ერთხელ დავაზუსტებ, რომ ამ მულტიდისციპლინური მექანიზმის ფუნქცია კონკრეტულ ქეისებზე მუშაობა და მასზე გადაწყვეტილების მიღება არ იქნება, ეს უფრო გლობალურად არსებული ჯგუფია, რომელიც კოდექსის განხორციელებას შეუწყობს ხელს. თუმცა, შეიძლება კონკრეტული ქეისებიც განიხილონ, როგორც მაგალითი ან პრეცედენტი, რა თქმა უნდა, კონფიდენციალობის დაცვით.
პარტნიორ უწყებებთან ერთად, უფრო სიღრმისეულ სპეციალიზაციაზეც ვმუშაობთ. მაგალითად, 2015 წელს, როდესაც კოდექსი იქნა მიღებული, პროფესიონალების საკმაოდ დიდი რაოდენობა გადამზადდა, რომლებსაც სპეციალიზებული პროფესიონალის სტატუსი მიენიჭათ. თუმცა, ვფიქრობთ, ეს პროცესი უნდა გაგრძელდეს და არავითარ შემთხვევაში, არ შემოვიფარგლოთ იმ რამდენიმედღიანი საწყისი ტრენინგით. ახლა სწორედ ამაზე ვმუშაობთ პარტნიორებთან, გვინდა, უკვე გადამზადებული სპეციალიზებული პროფესიონალებიდან შეირჩეს კიდევ უფრო პატარა ჯგუფი, რომელიც მხოლოდ არასრულწლოვანთა საქმეებზე იმუშავებს და მუდმივ რეჟიმში გაივლის გადამზადებას. სპეციალიზაციაც ხომ სწორედაც მუდმივ გადამზადებასა და მუდმივად ფორმაში ყოფნას გულისხმობს.
საუბარია იმაზეც, რომ შეიქმნას ხარისხის კონტროლის მექნიზმები — ცენტრალურ უწყებებში უნდა არსებობდეს რგოლი ან დანაყოფი, რომელიც სპეციალიზებული პროფესიონალების მუშაობის ხარისხს გაუწევს ზედამხედველობას. ამ მექანიზმს, ძირითადად, დამხმარე ფუნქცია ექნება — აღმოაჩენს პრობლემას ან ხარვეზს და მის მოგვარებაზე იმუშავებს. უმნიშვნელოვანესია ბავშვზე მორგებული გარემოს შექმნა, ამ შემთხვევაში, ინფრასტრუქტურას ვგულისხმობ, თორემ ზოგადად, ბავშვზე მორგებული მართლმსაჯულება სპეციალური, ბავშვზე მორგებული კანონების, პროფესიონალების, მეთოდოლოგიისა და პროცედურების არსებობას გულისხმობს. იუნისეფს, ევროკავშირის დახმარებით, შესაძლებლობა აქვს, ყველა უწყებაში შექმნას ბავშვზე მორგებული ერთი მოდელური გარემო, რომელიც გაუადვილებს ბავშვს პროცესში მონაწილეობას, თავიდან აგვაცილებს მეორეულ ვიქტიმიზაციას და ტრავმირებას, პროცესი წარიმართება კონფიდენციალურობის სრული დაცვით, დაზარალებულების შემთხვევაში შესაძლებელი იქნება გამოკითხვის ვიდეოჩანაწერის გაკეთება, რომელიც მინიმუმამდე დაიყვნას გამოკითხვათა რადენობას.
იუნისეფი, ასევე ევროკავშირის მხარდაჭერით, მუშაობს მონაცემთა სისტემის შექმნაზე, რომელიც საშუალებას მოგვცემს, შევაგროვოთ ინფორმაცია და, მისი ანალიზის საფუძველზე, გამოვკვეთოთ ტენდენციები. შემდეგ, თუ საჭიროა, შევცვალოთ პრაქტიკა, მათ შორის პოლიტიკა და კანონმდებლობაც. სისტემის შექმნის პროცესში ჩართულია მართლმსაჯულების საკითხებზე მომუშავე ყველა უწყება და სამუშაოს ანალიტიკური ნაწილი უკვე შესრულებულია. არსებობს 40-ზე მეტი ინდიკატორი, რომელიც დეტალურ ინფორმაციას შეაგროვებს მართლმსაჯულების სისტემაში მოხვედრილ ბავშვებთან დაკავშირებით, შემდეგ, უკვე სტატისტიკური სახით, საჯაროდ გამოიტანს ნებისმიერი დაინტერესებული პირისთვის, ვინც ამ ბაზის ვიზიტორი იქნება.
— ვის ეხება განრიდება და როგორ უნდა წარიმართოს ეს პროცესი?
— განრიდება დევნის ალტერნატიული მექანიზმია, რომელიც არასრულწლოვანს ფორმალური მართლმსაჯულების სისტემას არიდებს და იმ შემთხვევაში გამოიყენება, თუ სახეზეა ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დანაშაული.
განრიდების შესახებ პირვანდელ გადაწყვეტილებას პროკურორი იღებს, რადგან სწორედ მას აქვს ამის უფლებამოსილება. შემდეგ პროცესში რთავს სოციალურ მუშაკს, რომელიც აკეთებს შეფასებას, ასევე, მედიატორს (იმ შემთხვევაში, თუ საქმეში დაზარალებულია), რომელიც ამზადებს და უძღვება მედიაციის პროცესს. მედიაცია, ძირითადად, არის დიალოგი დაზარალებულსა და დამზარალებელს შორის, რომელიც მიზნად ისახავს მხარეებს შორის შეთანხმებას. მედიაცია მიმართულია იმისკენ, რომ არასრულწლოვანმა გააცნობიეროს ჩადენილი ქმედება და თავისივე ძალებით გამოასწოროს მდგომარეობა. მედიაცია და განრიდება მნიშვნელოვანია იმიტომაც, რომ არა მხოლოდ დამზარალებლისა და კანონდამრღვევის ინტერესებზეა მიმართული, არამედ არანაკლებ ყურადღებას უთმობს დაზარალებულ მხარესაც, რაც ფორმალური მართლმსაჯულების სისტემაში ნაკლებად არის შესაძლებელი. შეიძლება ითქვას, რომ მედიაციის პროცესი საზოგადოებისთვისაც მნიშვნელოვანია, რადგანაც განრიდებით წარმართულ საქმეებში გაცილებით ნაკლებია განმეორებით ჩადენილი დანაშაულის რიცხვი.
როცა პროკურორი იღებს პირვანდელ გადაწყვეტილებას განრიდების შესახებ, ამისთვის აუცილებლად უნდა არსებობდეს გარკვეული კრიტერიუმები — დანაშაული უნდა იყოს ნაკლებად მძიმე ან მძიმე, პირი არ უნდა იყოს ნასამართლევი, არ უნდა ჰქონდეს მონაწილეობა მიღებული განრიდებში, უნდა აცნობიერებდეს და იღებდეს პასუხისმგებლობას ჩადენილზე და, რაც მთავარია, თანახმა უნდა იყოს განრიდებაზე, რადგან ეს ნებაყოფლობითია. გარდა ამისა, აუცილებლად უნდა არსებობდეს უტყუარი მტკიცებულება, რომ ამ კონკრეტულმა არასრულწლოვანმა ჩაიდინა დანაშაული და ა.შ. ამ კრიტერიუმების დაკმაყოფილების შემთხვევაში, პროკურორი იღებს გადაწყვეტილებას და შემდეგ საქმეს უგზავნის პრობაციის სააგენტოს სოციალურ მუშაკს.
როგორც ხედავთ, ეს კომპლექსური პროგრამაა, რადგან პროცესში ბევრი პროფესიონალია ჩართული სხვადასხვა უწყებიდან. მნიშვნელოვანია მათ შორის კარგი კოორდინაცია. სოციალური მუშაკი აფასებს არასრულწლოვანს და, ინდივიდუალური შეფასებისას გამოკვეთილი საჭირობებიდან გამომდინარე, მას განრიდების პირობებს სთავაზობს. თუ სახეზეა დაზარალებული, პარალელურად, საქმე ეგზავნება მედიატორს, რომელიც მუშაობს დაზარალებულთან, რომ, პირველ რიგში, დაითანხმოს დიალოგზე და მოამზადოს კონფერენციისთვის, ასევე მუშაობს დამზარალებელ მხარესთან, ბოლოს კი იმართება მედიაციის კონფერენცია, სადაც მხარეები თანხმდებიან და ფორმდება ხელშეკრულება, რომელშიც აისახება ის პირობები და ვალდებულებები, რომელიც არასრულწლოვანმა უნდა შეასრულოს. თუ შეასრულებს ამ პირობებს, რასაკვირველია, საქმეც დასრულდება, არასრულწლოვანს ნასამართლეობა არ ჩაეწერება და, შესაბამისად, შეწყდება გამოძიება და დევნა. თუ არ შეასრულებს ან ჩაიდენს განმეორებით დანაშაულს, მაშინ, თავისთავად, საქმე თავიდან მიდის პროცესში.
— ვინ უწევს ზედამხედველობას განრიდებით დაკისრებული პირობების შესრულებას და როგორია ეს პირობები?
— განრიდებით დაკისრებული პირობების შესრულებას ზედამხედველობას უწევს პრობაციის სააგენტოს სოციალური მუშაკი, რომელიც, თავდაპირველად, აკეთებს შეფასებას და მონიტორინგის ანგარიშს უგზავნის პროკურორს. პროკურორი მუდმივად საქმის კურსშია შესრულებული თუ არშესრულებული მოვალეობების შესახებ. დაკისრებული მოვალეობები შეიძლება მრავალნაირი იყოს, მაგალითად, არასრულწლოვანს შეიძლება დაეკისროს რაიმე ტიპის, საზოგადოებისთვის ან დაზარალებულისთვის სასარგებლო საქმიანობის შესრულება, პარალელურად, შეიძლება დაეკისროს თუნდაც ის, რომ სკოლაში გამოასწოროს აკადემიური დასწრება. თუმცა, ეს აუცილებლად იქნება კომპლექსური, რადგან მხოლოდ ერთი პირობის შესრულება არ ეკისრება. მთავარია, დაკისრებული მოვალეობები აუცილებლად მის საჭიროებაზე იყოს მორგებული, რასაც შეფასება გამოკვეთს. არის ხოლმე შემთხვევები, როცა არასრულწლოვანს ამისამართებენ მოხუცებულთა თავშესაფარში რაიმე სამუშაოს შესასრულებლად ან, მაგალითად, იმ მაღაზიაში, რომელიც დააზარალა. რა თქმა უნდა, საჭიროებებთან ერთად, აუცილებლად უნდა იყოს გათვალისწინებული არასრულწლოვნის შესაძლებლობებიც, არ შეიძლება მოვთხოვოთ იმის კეთება, რაც მის ძალებს აღემატება, ანუ დაკისრებული ვალდებულება, არც ერთ შემთხვევაში, არ უნდა იყოს იმაზე მძიმე, რაც მას სასჯელით დაეკისრებოდა. განრიდებით დაკისრებული მოვალეობების შესრულება, მაქსიმუმ, 12 თვე შეიძლება გაგრძელდეს.
ერთი მნიშვნელოვანი დეტალიც — პროკურორის გარდა, მოსამართლესაც აქვს განრიდების გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება. თუ პროკურორი გადაწყვეტს, რომ არ განარიდოს არასრულწლოვანი და საქმე სასამართლოში გააგზავნოს, მოსამართლეს როგორც მხარეების მოთხოვნით, ასევე თავისი ინიციატივით (თუ ჩათვლის საჭიროდ), შეეძლება დააბრუნოს საქმე პროკურორთან. ასეთ შემთხვევაში, უკვე სავალდებულო ხდება განრიდება და პროკურორს აღარ შეუძლია უარი თქვას არასრულწლოვნის განრიდებაზე — ესეც კოდექსის სიახლეა, რადგან ადრე მხოლოდ პროკურორს შეეძლო განრიდებაზე გადაწყვეტილების მიღება.
თვითონ პროგრამა ძალიან საინტერესო და მრავლისმომცველია, არანაკლებ საინტერესოა პრაქტიკაც. ჩვენი სამომავლო გეგმები კოორდინაციის გაძლიერებასა და ხარისხის კონტროლის ერთიანი მექანიზმის შექმნას უკავშირდება. ასევე, აუცილებელია გაიზარდოს სოციალური მუშაკების რაოდენობა, იმიტომ რომ, ეს ადამიანები უმნიშვნელოვანეს სამუშაოს ასრულებენ. გარდა ამისა, უნდა გაიზარდოს იმ პროგრამების და სერვისების რაოდენობა, რომლებიც განრიდებაში შეიძლება გამოყენებული იყოს, როგორც პირობები ან ღონისძიებები. ასევე, არსებობს გეგმა მედიაციის, როგორც აღდგენითი მართლმსაჯულების პრაქტიკული გამოვლინებისა და სხვა ტიპის საქმეებზე, რომელიც, მაგალითად, განრიდების გარდა, გამოყენებული იქნება სასამართლო პროცესზეც. სისტემამ მედიაცია შეიძლება ნებისმიერ ეტაპზე გამოიყენოს. არსებობს ბევრი ქვეყანა, სადაც აღდგენითი მართლმსაჯულება სასამართლო ეტაპზე გამოიყენება ან უკვე სასჯელის გამოტანის აღსრულების, ოღონდ სხვადასხვა სახით და მოდიფიკაციით.
რეფორმა როცა დაიწყო, ეს მხოლოდ კანონთან კონფლიქტში მყოფ ბავშვებზე იყო მიმართული, უფრო ვიწრო ფოკუსი ჰქონდა, მაგრამ უკვე 2014 წლიდან, რეფორმის სტრატეგია გაფართოვდა და სხვა ჯგუფებიც მოიცვა, როგორიც არის, მაგალითად, მოწმე და დაზარალებული ბავშვები, რაც უკვე კოდექსშიც შევიდა, ასევე, სამოქალაქო და ადმინისტრაციულ სამართალწარმოებაში მონაწილე ბავშვები, რომელიც ასევე ძალიან მნიშვნელოვანი მიმართულებაა და აქაც არანაკლები საჭიროება არსებობს სპეციალური მიდგომების გამოყენებისა.
მართალია, სისხლის სამართლის მიმართულებით ბევრი რამ გაკეთდა, მაგრამ რეფორმის ფარგლებში უნდა დაიხვეწოს როგორც ადმინისტრაციული, ასევე სამოქალაქო კანონმდებლობა, შეიქმნას მაქსიმალურად ეფექტიანი მართლმსაჯულების სისტემა, რომელიც კანონთან კონტაქტში მყოფი ყველა ბავშვის საუკეთესო ინტერესების დაცვას შეძლებს.
რაც შეეხება სამოქალაქო და ადმინისტრაციულ სფეროებს, ჯერჯერობით, განხორციელებულია მხოლოდ კანონმდებლობის ანალიზი, რომელმაც მნიშვნელოვანი ხარვეზები გამოკვეთა. დაგეგმილია კანონმდებლობის გადახედვა, რაც მყარ გარანტიებს დააწესებს მართლმსაჯულების სისტემასთან შეხებაში მყოფი ბავშვებისთვის. პარალელურად, დაიწყება მუშაობა სისტემის სპეციალიზაციაზე და სხვა მექანიზმების შექმნაზე.
ესაუბრა ლალი ჯელაძე
|