2016-05-04
როგორ ვასწავლით ქართულ ლიტერატურას ისევ სასკოლო სახელმძღვანელოს შესახებ
საქართველოს განათლების სამინისტრომ სახელმძღვანელოთა ავტორებს მისცა მითითება, რომ კითხვების დასმით მიიყვანონ შედეგამდე მოსწავლეები, ანუ კითხვების საშუალებით ხდება ამა თუ იმ მწერლის ნაწარმოების „გახსნა“. ზოგჯერ არის მოყვანილი ისტორიულ-სიტუაციური კონტექსტის აღსაქმელად რომელიმე მოღვაწის მოგონება, თუმცა, უნდა ვაღიაროთ, ეს არასაკმარისი პირობაა მწერლის შემოქმედების გასააზრებლად თუ გასაანალიზებლად.
მკითხველს, მასწავლებელს, მოსწავლეებს და, ზოგადად, ქართული ლიტერატურით დაინტერესებულ პირებს მინდა გავაცნო ჩემი დაკვირვება ქართული ენისა და ლიტერატურის სასკოლო სახელმძღვანელოებში შეტანილ მასალებზე, ეს არის კრიტიკული ხედვა ნაწარმოებების იმ კუთხით გააზრებაზე, როგორც ეს ხსენებულ წიგნებშია. კერძოდ, ხშირად არის გამორჩენილი ის ძირითადი სათქმელი ამა თუ იმ ნაწარმოებისა, რაც ავტორმა ჩადო მკითხველთა საგულისხმოდ და ყურადღება გადატანილია სხვა მომენტებზე. ილია ჭავჭავაძის ნაწარმოებთა გაცნობისას მოსწავლეებს არ უსვამენ მთავარ სტრატეგიულ კითხვებს, რაც დაეხმარება მათ მწერლის სათქმელის უკეთ გაგებაში (თან გასათვალისწინებელია ცენზურის დამთრგუნველი როლი იმჟამინდელ საქართველოში, რაც მშვენივრად ჩანს იაკობ მანსვეტაშვილის სასკოლო სახელმძღვანელოში შესული მოგონებებიდანაც. ამიტომ ილიასაც, როგორც სხვა მწერლებს, სჭირდებოდა და სჭირდება გულისყურით წაკითხვა — საგულისხმო აზრის გამოტანა). მაგალითად, კითხვებში, რომელიც დართული აქვს „კაცია ადამიანს“, სადაც გამახვილებულია ყურადღება იმაზე, რომ: „ქართველის ხსენება დადებით შინაარსს იშვიათად იძენს ნაწარმოებში. ლუარსაბის „ქართველობაზე“ საუბარი კი აშკარა დაცინვაა. მოძებნეთ ტექსტში შესაბამისი ადგილები...“ 1 ამგვარად კითხვის დასმა არ მიმაჩნია მართებულად. თვითონ კითხვა არ არის გამართული, გაუგებარია ფრაზა: „ლუარსაბის „ქართველობაზე“ საუბარი კი აშკარა დაცინვაა“. იქვე საჭიროა მივუთითოთ, რომ რუსეთმა დაამკვიდრა ასეთი მდგომარეობა საქართველოში (მას შემდეგ, რაც სახელმწიფო გააუქმა), რომ ყველაზე მეტად უჭირდეს ქართველს. ის უშლის ქართველს თავის ენაზე სწავლას, ლოცვას, აზროვნებას. საქმე ისაა, რომ ამის შესახებ არ იწერება სახელმძღვანელოებში (მათ შორის, არც ისტორიის). ასე რომ, მოსწავლეს ექმნება შთაბეჭდილება, რომ, ზოგადად, ქართველი ასეთი იყო. არ არის გამახვილებული ყურადღება იმაზე, რომ ლუარსაბის სიტყვების საპასუხოდ ილია წერს: „ეჰ, ჩემო ლუარსაბ! ვიცი, გულწრფელი ხარ, როგორც ყველა ძველი ქართველი, მაგრამ ძველს დროს ტყუილად შეჰნატრი. რომ არც კი იცი, რა იყო სანატრელი იმ ძველს დროში? ცხენი განა ეხლა კი არ არის? თოფი განა კი ეხლა ნიშანში ვერ მივა? მარჯვე მკლავი ცოტაა? ეხლაც არის ეს ყველაფერი, მაგრამ ის გული აღარ არის, ის გულის სიმხურვალე, ის თავგამოდება მამულისათვის, რომელიც კაი ცხენს და კაი თოფს კაი საქმეში ახმარებდა“. სწორედ ესაა მთავარი არსი ამ მონაკვეთისა. ის, რასაც ლუარსაბი დროის გამოცვლად თვლის, სინამდვილეში თავისუფლების დაკარგვაა, მკაცრად ისჯება „გულმხურვალე მამულიშვილობა“, ლელთ ღუნია იტყვის: „წარხდა ქართველთა სახელი ქართველთა წესთ-წყობაი...“ (ეს აბზაცი გამოტოვებულია სახელმძღვანელოში: „აწინა მავალე სვამეხი უფროს გვაწიოკებს, უფროს სახლს გვიკლებს. ადრიდა მტერს მაინც ფარ-ხრმალით შევეთამაშით, ვიგერიებდით, სვამეხს რაი ეყვის, ვერ მოსაგერიებელ, ვერ შესათამაშებელ? ადრიდა მტერთან ბრძოლაჩი, სწორების ჯობინობაჩი სახელ ვშოობდით, სვამეხთან ვაჟაი რა სახელ ჩამორჩების?“).
ასევე არ მახვილდება ყურადღება იმის შესახებ, რომ ქართულ ტანისამოსს ბევრი იცვამს, რის შესახებაც ნათქვამია „მგზავრის წერილებში“ და მინდა ვთქვა, რომ ახლა უკვე იჩემებენ კიდეც. ეს ფაქტი დაფიქსირებულია ასევე მიხეილ ჯავახიშვილის ჩანაწერში, რომელიც მისმა ქალიშვილმა ქეთევან ჯავახიშვილმა გამოაქვეყნა: „ჩოხა კი არ აუკრძალიათ (რუსიფიკატორებს — მ.ბ.), პირიქით, მიითვისეს — ყაზახური დაარქვეს“.
ახლა ყველაფერს ერქმევა სახელად საერთოკავკასიური, ამაში კი დიდი „წვლილი“ აქვთ თვითონ ქართველ მეცნიერებს, თვითონ ანიჭებენ ამა თუ იმ ეთნოსს ხან ტანისამოსს, ხან სიმღერებსა და ცეკვებს, ხან კი ქართულ მითებსა და ზღაპრებს. ამას კი მოჰყვება მტკიცება იმისა, რომ ამ ეთნოსებს ჰქონდათ სახელმწიფოებრიობა თავისი მიწით, — რომელიც ხშირად მათი არ ყოფილა, არამედ ჯილდოდ მიიღეს საქართველოს დასასჯელად, — კულტურით, რომელიც, რატომღაც არ შემორჩათ — და ქართველებს სთხოვენ ვითომ გახსენება-აღდგენას, მათ შორის ისტორიისაც, ვითომ იმ მიზეზით, რომ მათი არქივები განადგურებულია. უნდა ითქვას, რომ არც ქართულ არქივებს მოჰკლებია „მსახვრალი ხელი“. ესეც რომ არ იყოს, თავად ერს ან თუნდაც ეთნოსს უნდა ჰქონდეს ისტორიული და კულტურული მეხსიერება და არა ისე, რომ ყოველთვის ქართველი უქმნიდეს, უდგამდეს, ულამაზებდეს, ამრავალხმიანებდეს, უგონებდეს ნაციონალურ ტანისამოსს... და, რაც მთავარია, ეს ყველაფერი უარყოფით გავლენას სწორედ ჩვენს სახელმწიფოებრიობაზე ახდენს. ეს ჩვენგან მრავალსიკეთემიღებული ხალხები თუ ეთნოსები თავად იჯერებენ (და სხვებსაც აჯერებენ), რომ ეს მათი მონაპოვარია და შედეგი კი — საქართველოს დამცრობაა... ამასთან დაკავშირებით მინდა შეგახსენოთ ქართული ხალხური ლექსი „შემომეყარა ყივჩაღი“:
„შემომეყარა ყივჩაღი საზღვარსა მუხრანისასა,
პური მთხოვა და ვაჭმიე, ვურჩევდი თავთუხისასა,
ღვინო მთხოვა და ვასმიე, ვურჩევდი ბადაგისასა..,“
ბოლოს კი ცოლს სთხოვს გათავხედებული უცხოტომელი და ეს მოსალოდნელია, რაც მეტს მისცემ, მეტს მოგთხოვს, რადგან ადამიანის ბუნება უმეტესწილად ასეთია. საჭიროა ჩვენ ჩვენი დავიცვათ და ყველამ თავისას მოუაროს, გავიხსენოთ, ნათქვამია: „ვინც მეტი ქნა, მას ეკითხაო.
საყურადღებოა „მგზავრის წერილებში“ ხაზგასმული ფაქტი, რომ ქართული მთავარი საკონტაქტო ენაა მთელ კავკასიაში: „ქართველთ ენად ბევრი საუბრობს: სვამეხიც, ოვსიც, თათარიც, სხვა მილეთიც...“ ეს ფაქტი მიუთითებს ქართველთა ჰეგემონობაზე რეგიონში. ამაზე არანაირი მინიშნება სახელმძღვანელოში, თუმცა, შესაძლოა, ვერც შეამჩნიეს, ოღონდ ეს ვერაფერი გამართლებაა წიგნის ავტორთათვის.
წიგნის ავტორებს ვერც ის შეუნიშნავთ, რომ იამშიკის მოსაჩვენებელი თუ საჩვენებელი სახე სწორედ რუსეთის სახეა. აქ შეიძლებოდა ტრაქტატის თემის შემოტანა. რას ჰპირდება ეკატერინე მეორე ერეკლე მეფეს და სინამდვილეში რა გაკეთდა. თუნდაც ერთმორწმუნეობის ნიღბის ქვეშ რა ყაჩაღობა გაჩაღდა საქართველოში ეგზარქოსების მხრიდან, რასაც, ცხადია, რუსეთის მთავრობიდან ჰქონდა დიდი მხარდაჭერა.
ილია წერს, რომ რუსის მხატვრების სურათებზე ლამაზად არის გამოყვანილი „სქელ-კისერა „იამშჩიკის“ ბრიყვი სახე, იმისი ოყრაყული სანახაობა, მისი მიდუნ-მოდუნებული ზლაზვნა, უადამიანო და პირუტყვული მიხრა-მოხვრა“. და რამდენადაც სურათია კარგი, ორჯერ უფრო საძაგელია სინამდვილე. ასევე საგულისხმოა, რომ „რუსის მხატვრები“ ახერხებენ ამისთანა „იამშჩიკის“ სახის ლამაზად გამოყვანას, რადგან მათთვის „მამულის კვამლიც კი ტკბილი და სასიამოვნოა“. სახელმძღვანელოში კი ასეთი კითხვაა ამ პასაჟის გასააზრებლად დასმული: „როგორ „პატრიოტიზმს“ აკრიტიკებს მგზავრი ნაწარმოების დასაწყისში?“
მინდა შევჩერდე ასევე რუსი აფიცრის მიერ ახსნილ განათლებაზე. ის წარმოუდგენს ილიას ბნელ ოთახში შემოტანილ სანთელს და უხსნის, რომ ეს არის განათლება. თუმცა სამეცნიერო ლიტერატურაში ეს დეტალი შესაბამისად არ არის გააზრებული. არც მე-11 კლასის სახელმძღვანელოშია სათანადო შეკითხვა დასმული, კერძოდ, კითხვა ასეთია: „როგორ უხატავს პოდპორუჩიკი მგზავრს „განათლების სიკეთეს“? როგორ გამოარკვია მან, რა მდგომარეობაში იყო მგზავრის სამშობლო ცივილიზაციის მხრივ? რით ზომავდა იგი ცივილიზაციის დონეს?“ შეიძლება ჩათვალოს მოსწავლემ, რომ ერთ კონკრეტულ ჭკუასუსტ რუს ჩინოვნიკს, ან თუნდაც რამდენიმეს, აქვს ასეთი შეხედულება განათლებაზე, მაგრამ ეს ფაქტი უფრო გლობალურად უნდა გავიაზროთ და ამის საშუალება მივცეთ მოსწავლეებსაც. მე გაკვრით ვწერდი ამის შესახებ ჩემს წერილში „განათლების პოლიტიკა“, რომ ილიას მზით განათებული ოთახი დააბნელებინა აფიცერმა — სწორედ ამაშია საქმე, რომ ეს ოთახი რუსის მოსვლამდე იყო განათებული და რუსმა ფარდა ჩამოაფარებინა თან ისე, რომ სრულად დააბნელებინა. ის ეუბნება ილიას: „იქნება სადმე ერთი ფანჯარა ღია დაგრჩათ, ისიც დაკეტეთ... რაკი ის ფანჯარაც დაკეტეთ, ფარდაც ჩამოაფარეთ“. სწორედ ასე მოიქცა რუსეთი, საქართველოს ყველა ფანჯარა დაუკეტა ან დააკეტინა (მაშინ, როცა პეტრე პირველმა — რუსეთის იმპერატორმა — პეტერბურგი დააარსა, ევროპაში ფანჯარა გაჭრა და მშვენივრად ესმოდა ევროპასთან კავშირის მნიშვნელობა და შესაძლოა ამიტომაც საქართველოს დანარჩენი სამყაროსკენ დარჩენილი სარკმელიც კი დაუგმანა რუსეთმა), ფარდა ჩამოაფარა და ის მბჟუტავი სანთელი განათლებად მოაჩვენა.
ცივილიზაციის დონეს გენერლების რაოდენობით საზღვრავს აფიცერი (მას თავისი ქვეყანა ეჩვენება ცივილიზებულ ქვეყნად, მაშინ, როცა ეტლით მოარული რუსეთი ფრანგის დასაცინი გამხდარა). ამ საკითხთან დაკავშირებით არის დასმული კითხვა სახელმძღვანელოში. აქ უადგილო არ იქნებოდა შეგვეხსენებინა მოსწავლეთათვის, რომ 1871 წელს რუსეთის იმპერატორ ალექსანდრეს ქართველმა თავადებმა, უნივერსიტეტის ნაცვლად, სამხედრო სასწავლებლის დაარსება სთხოვეს, რაც თავად იმპერატორის სურვილი იყო (და რამაც აღაშფოთა ილია ჭავჭავაძე) და ეს გენერლების მიხედვით ცივილიზაციის გაზომვის ცდა შესაძლოა არა მარტო რუსი ჩინოვნიკის, არამედ სწორედ იმ ქართველ თავადთა გასაკილადაც იყოს დაწერილი (მით უფრო, რომ „მგზავრის წერილების“ ბოლო რედაქცია სწორედ 1871 წლითაა დათარიღებული).
ამასთან დაკავშირებით იქვე კარგი იქნებოდა დაგვესვა კითხვა, რის მიხედვით ექმნება შთაბეჭდილება მოსწავლეს ამა თუ იმ ერის, ქვეყნის შესახებ და შემდეგ გაგვეზიარებინა მათთვის ილიას მოსაზრება ამ საკითხის შესახებ, კერძოდ, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ნეშტის გადმოსვენებაზე ნათქვამი ფრაზა: „...როცა ადამიანს სურს შეიტყოს ღირსება და დიდება ერისა, ყოვლთ უწინარეს ამას იკითხავს, — რამდენი მთქმელი და მწერალი ჰყავსო. ღირსებას და სიდიადეს მარტო ამ საწყაოთი სწყავს ადამიანი.“
კიდევ საინტერესოა, რომ „კაცია ადამიანში“ არის ბევრი „ვითომ“: ფანჯარაზე-ფიჭვის ჩარჩოებზე გაკრული გაქონილი ქაღალდი-ვითომ მინა, ცოლ-ქმრის ვითომ საქმიანობა, მოსამსახურეთა ვითომ დაწიოკება, სუტ-კნეინა-ვითომ კნეინა, „მითომ და იუბკა“, რომელიც ლამაზისეულს აცვია, ვითომ მკითხავი, ვითომ ორმო, ვითომ ჯადო, „თავმოტეხილი წამლის მინა, რომელიც საწერელობას ჰთამაშობდა“ -ვითომ სამელნე... და, საბოლოოდ, ვითომ ცხოვრება, რაც ცხოვრებად მიაჩნიათ ლუარსაბს და დარეჯანს (და არა მარტო მათ). სწორედ კითხვებით შეიძლება მოსწავლეებს მოვაძებნინოთ რამდენი „ვითომ“ არის ტექსტში, რაც ყურადღებას გაუმახვილებთ — ილიას რისი მინიშნება სურდა ამით.
ასევე მინდა შევეხო ბარათაშვილის სწავლებას სკოლაში. მისი პოეზიის (შემოქმედების) გაგება არასრულფასოვანია მისი ბიოგრაფიის, წერილების გაცნობის გარეშე. ის კი არა, გრიგოლ ორბელიანის წერილების ფრაგმენტებიცაა საჭირო, რომ გავიგოთ იმ ეპოქის სული, რაც მათი შემოქმედების აღქმაში დაგვეხმარება. ვერც ამ მხრივ დაიკვეხნის სკოლის სახელმძღვანელო.
ბარათაშვილთან დაკავშირებით მოყვანილია კრიტიკოსთა ნააზრევიდან ამონარიდები, თუმცა არც ერთი სიტყვა ილია ჭავჭავაძის შეფასებიდან, რაც მოცემული აქვს თავის „წერილებში ქართულ ლიტერატურაზე“. არადა პოეტი, თანაც იმ ეპოქასთან უფრო ახლოს მდგომი, რომელმაც, ფაქტობრივად აღმოაჩინა ნიკოლოზ ბარათაშვილი, ბევრად უკეთ გაგვაგებინებს და აღგვაქმევინებს პოეტისავე შემოქმედებას. ხსენებულ წერილში ილია ჭავჭავაძე გვესაუბრება ბარათაშვილის შემოქმედებაზე ერთიანად, ის სხვადასხვა ლექსს უკავშირებს ერთმანეთს; „რად ჰყვედრი კაცსა...“, „ფიქრნი მტკვრის პირას“, „ვპოვე ტაძარი“, პოემას „ბედი ქართლისა“... ილია წერს: „ჩვენის ფიქრით, „მერანი“ წინასიტყვაობაა „სულო ბოროტოსი“ არა მარტო იმითი, რომ წინ არის დაწერილი, არამედ შინაარსითა. „სულო ბოროტოში“ მხოლოდ მიზეზია ნაპოვნი იმ „გონების და სიცოცხლის აღშფოთებისა“, რომელიც შავად მღელვარე ფიქრად მიჰსევია ჩვენს პოეტსა „მერანში“ და ის მიზეზი იგი მსუსხავი და მწვავი ეჭვია, რომელმაც პოეტს მოუკლა „ყმაწვილის ბრმა სარწმუნოება“, დაუკარგა „სულის მშვიდობა“, აღუთქვა და არ მისცა კი „თავისუფლება ამ წუთის-სოფლად“... სხვაგან კიდევ (იმავე წერილში) ვკითხულობთ: „მართალია, ცას იქით ვერ იპოვა სადგური, რადგანაც ადამიანის უძლურ გონებისათვის მიუწვდენელიაო, მაგრამ მაინც თავის „მერანის“ იმედი არ დაჰკარგვია და ეუბნება: თუ ცას იქით ბუნას ვერ მიწვდი, შენ შენსას მაინც ნუ დაიშლიო:
„გასწი, მერანო, გარდამატარე ბედის სამზღვარი,
თუ აქამომდე არ ემონა მას, არც აწ ემონოს შენი მხედარი.“
აშკარაა, სამზღვარდადებული სიგრძე-სიგანე ადამიანის აზრიანობისა ჩვენის პოეტის „სულის კვეთებას“ ვერ იტევს. მას სწყურს ეს საზღვარი ბედისა გაარღვიოს და „ნიავს მისცეს“ თავისი შავად მღელვარი ფიქრი, რომ დაუსრულებელი სივრცე ცისა და ქვეყნისა მოიაროს... ამ სახით, იგი ჰთაკილობს დაემორჩილოს ბედს, რომელსაც ადამიანის გონებისათვის საზღვარი დაუდვია, და განაგრძობს:
„დაე მოვკვდე მე უპატრონოდ, მისგან ოხერი,
ვერ შემაშინოს მისმა ბასრმა მოსისხლე მტერი,“
და ჰნუგეშობს, რომ ეს გაძალიანება, ეს თავგანწირულება, ეს „სულის კვეთება“, ეს პირდაპირი ომი ბედთან ცუდად (ანუ უშედეგოდ, ტყუილუბრალოდ — მ.ბ.) ხომ მაინც არ ჩაივლისო. ...რას გაურბოდა? საით მიიზიდებოდა? სად ემუდარებოდა თავის მერანს მიმიყვანეო, როცა ეუბნება: გაჰკვეთე ქარი, გააპე წყალი, გარდაიარე კლდენი და ღრენი? ამის პასუხს ვერ ვიპოვით „მერანში“ ხოლო თუ სახეში მივიღებთ სხვადასხვა დროს თქმულს მის მიერ ლექსებს, ცხადად დავინახავთ, რომ იგი მიურბის იმ „ჭკუით ურწმუნობას“, იმ „გულით უნდოობას“, იმ „გონებით და ცხოვრებით“ აღშფოთებას და გაფეთებას, რომელიც შუბის წვერისავით გულს დაესობა ხოლმე აზრგაღვიძებულს ადამიანს, ეჭვით გულ-ღვიძლამდე გაბნეულს, მოუსვენარ და ჭეშმარიტების მუდამ მძებნელ მწყურვალ გონებისაგან... ბოლოს მთლად მიენდო „მერანს“, რადგანაც მის ჭენებას საზღვარი არ აქვს: შენ გასწიე, ნურას მოერიდები, ნურც მე შემიბრალებ დაქანცულობითა, და თუ ვიპოვეთ რასაც ვეძებთ, ხომ კარგი, თუ არა და, ცუდად ხომ მაინც არ ჩაივლის ეს განწირულის სულისკვეთება და გზა უვალი, შენგან თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩებაო.
„და ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა
სიძნელე გზისა გაუადვილდეს
და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი
შავის ბედის წინ გამოუქროლდეს.“
ეს მსუსხავი და მწვავი ქროლა გონებისა, ადამიანის ამღვრეულ გულის ქარტეხილისაგან მოვლენილი, განა საკმაო მიზეზი არ არის ესეთის თავგანწირულ სულისკვეთებისა და ეს სულისკვეთება განა ზოგადკაცობრიული არ არის? მაშ, მაშინ არც ბაირონის დიდებული და ზარიანი ჭექა-ქუხილი ყოფილა ზოგადკაცობრიული?..“
საინტერესოა ასევე პოეზიის ილიასეული აღქმა მოცემული მისსავე წერილში „პოეზიის ახალგაზრდა მოყვარულთ“, სადაც ის მიმართავს მოსწავლეებს: „ქართულად ლექსად მოწყობა სიტყვისა მეტად ადვილია. ...ხოლო ლექსი იმით არა ლექსობს, რომ სიტყვების ბოლოები ერთმანეთისათვის შეუწყვიათ. ლექსი პოეზიის შვილია. რა არის პოეზია, ამას ვერა კაცი ვერ აგიხსნით. ...პოეზია საგრძნობელია და არა საცნობელი. ჩვენ მხოლოდ მისი ზედმოქმედება ვიცით. ვიცით, რომ იგი გვასიამოვნებს ჭირსა და ლხინშიაც. ვიცით, რომ იგი ხატებაა ჩვენთა გრძნობათა, გულისთქმათა, ფიქრთა, ნაღველთა, ლხინთა, ერთის სიტყვით ხილულთა და არ ხილულთა. ვიცით, რომ მისგან მოხიბლულს კაცს „ავიწყდება საწუთროება“, მის მიერ „გატაცებული „გულისთქმა კაცის ცისა იქით ეძიებს სადგურს, ზენა ართ სამყოფთ“, როგორც ამბობს ჩვენი გამოჩენილი პოეტი ნ. ბარათაშვილი. „...პოეზია უცნაური მადლია..ამასაც მოვლა უნდა... ეგ ისეთი აზიზი, მზეთუნახავი ყვავილია, რომ მალე ჭკნება, თავის სუნნელებას ჰკარგავს, თუ მეცნიერების შუქი არ ადგია, თუ მეცნიერება თავის უკვდავების წყაროს არ ასხურებს და სიბრძნის ხელი კიდევ დღემუდამ არა ჰფურჩქნის“ (გავიხსენოთ რუსთველის სიტყვები: „შაირობა პირველადვე სიბრძნისაა ერთი დარგი, საღმრთო საღმრთოდ გასაგონი, მსმენელთათვის დიდი მარგი...“ — მ.ბ.)...„პოეზია ღვთაებური ღონეა, — განაგრძობს ილია, — გულის სიღრმიდან მარგალიტების ამომტანელი, მხატვარია ცხოველმყოფელი და ხორცთშემსხმელი უსხეულო აზრისა, ფიქრისა, გრძნობისა, ერთი სიტყვით ადამიანის და მსოფლიოს სულის მოძრაობისა...“
მინდა ჩემი (არაპოეტის) დაკვირვება-მოსაზრება გავანდო მკითხველს. კერძოდ, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ლექსის „ვპოვე ტაძარი“ და აკაკი წერეთლის ლექსის „აღმართ-აღმართ“ შესახებ, რადგან ორივე შესულია სკოლის პროგრამაში, როგორც დემეტრე პირველის ცნობილი ღვთისმშობლის საგალობელი:
„შენ ხარ ვენახი, ახლად აღყვავებული,
მორჩი კეთილი, ედემში დანერგული,
ალვა სულნელი, სამოთხით გამოსრული,
ღმერთმან შეგამკო, ვერავინ გჯობს ქებული,
და თავით თვისით მზე ხარ განბრწყინვებული.“
ლექსში შთაბეჭდილებას აძლიერებს ავტორისეული ზეაღსვლა მიზნისაკენ: მზისკენ, რასაც ავტორი თანდათანობით ავლენს: ყოველი წინამდებარე სიტყვა თითქოს მისი მომდევნო სიტყვის ერთგვარ საყრდენად იქცევა და კულმინაციას აღწევს ბოლო სახეში — „მზე ხარ განბრწყინვებული“. ასევე აღმავალი განწყობით მიდის ლექსი „ვპოვე ტაძარი“:
„ვპოვე ტაძარი, შესაფარი, უდაბნოდ მდგარი;
მუნ ენთო მარად უქრობელი, წმიდა ლამპარი;
ანგელოსთაგან იკროდა მუნ დავითის ქნარი,
და განისმოდა ციურ დასთა გალობის ზარი!“
ეს აღმასვლა გრძელდება ლექსის ზუსტად ნახევრამდე — სიტყვებამდე: „მეგონა ვჰხედავ სასუფეველს, აქ დაშენებულს“ და შემდეგ კი დაღმავალი განწყობა იწყება სიტყვებით: „მაგრამ საწუთო განა ვისმეს დიდ-ხანს ახარებს?“...და ასე მთავრდება:
„ვერღა ამიგო სიყვარულმა კვალად ტაძარი!
ვერსად აღვანთე დაშთომილი მისი ლამპარი!
ესრეთ დამიხშო უკუღმართმა ნუგეშის კარი,
და დავალ ობლად, ისევ მწირი, მიუსაფარი!“
თითქოს ყოველივე იმედის მომცემი ხილვის ფარდად (//შესაბამისად) ეშვება პოეტის აღმაფრენა-საწუთროს ცვალებადობის გამო, და მეორე ნახევარი ლექსისა დაღმასვლას გვიჩვენებს.
მსგავსად შეიძლება დავინახოთ აკაკი წერეთლის ლექსი-მაჯამა „აღმართ-აღმართ“2 , სადაც ამ ზეაღსვლის შემდეგ, როცა პოეტი სერზე შედგება, მზე სხივებს მოაფენს, რაც ამაღლებულ განწყობას უქმნის:
„აღმართ-აღმართ მივდიოდი მე ნელა,
სერზედ შევდექ, ჭმუნვის ალი მენელა;
.......................................................................
გულმა ძგერა, სულმა შფოთვა დამიწყო,
ჩანგმაც თვისი მე სიმები დამიწყო.
ხმა სიმართლის შეუპოვრად გაისმა
(აწ იგი ხმა ვერ ისმინოს გაისმა)
ცის მახლობლად ფეხქვეშ ვიგრძენ მიწა მე,
ვსთქვი: „ცხოვრებავ, მეც ერთ კაცად მიწამე!“
როცა დაინახავს სატრფოს განსაცდელში და, მიუხედავად პოეტის გაფრთხილებისა, „ალერსით მთვრალს ვერ უხილავს ისარი“ — იწყება დაღმასვლა:
„ჩემო თავო, ვეღარ გკურნენ წამალით!
დაღმართ-დაღმართ დაუყევი, წა მალით!
იქ ჩაბრძანდი, სად გელიან ლოდებით,
ბარით, ნიჩბით, კუბოთი და ლოდებით!
.................................................................
დაივიწყე, ვინც გახსოვდა მარად, ის,
ხელდაკრეფით განისვენე მარადის!“
ვფიქრობ, ამ ლექსების ასე წარმოჩენა დაეხმარება მოსწავლეებს ლექსის აღქმაში, დააფიქრებს, ყოველ შემთხვევაში, ყურადღებას გაუმახვილებს ლექსების აგებულებაზე, მათ ასეთ გააზრებაზე.
იმედი მაქვს, ეს რეკომენდაციები, შენიშვნები და მოსაზრებები გათვალისწინებელი იქნება როგორც წიგნის შემდგენლების, ასევე იმ უწყებათა მიერ, ვისაც ევალება ქართველი ახალგაზრდობის სწავლა-აღზრდის საკითხები.
1 ილია ჭავჭავაძე ამ მოთხრობის შესავალშივე გვამცნობს, რომ ქართველთა უარყოფით თვისებებზე გაამახვილებს ყურადღებას. როცა ასეთ მსჯელობას ვთავაზობთ მოსწავლეებს, როგორც ეს სახელმძღვანელოშია, იქვე საგულისხმოა, რომ ლუარსაბი ძველ დროს შენატრის, რადგან ძველი დროის ქართველი მართლაც დადებითად აღიქმება როგორც ავტორის, ისევე ლუარსაბის მიერ, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ თავად თათქარიძეს, ავტორისგან განსხვავებით, არ აქვს გაცნობიერებული, რატომ.
2 უნდა ითქვას, რომ აკაკის ამ ლექსს ახლავს კითხვები, რაც მიგვანიშნებს მის აგებულებაზე, კერძოდ: „რომელ სტრიქონებში აღწევს ლექსის აღმავალი ტონი კულმინაციას?“ „რამ განაპირობა „დაღმართ სვლა?“ უკეთესი იქნებოდა ბარათაშვილის ხსენებულ ლექსთან პარალელის შემჩნევა და მოსწვლეებისთვის დანახვება, მაგრამ ჯერ თვითონ სახელმძღვანელოს ავტორმა ლიტერატორებმა უნდა დაინახონ ეს, მით უმეტეს, რომ ლექსს „ვპოვე ტაძარი“ იმავე მეთერთმეტე კლასში ასწავლიან.
მაია ბარნაველი
|
