2016-03-31
როგორი მასწავლებლები გვყავს
უპირველესად, დავასაბუთებთ, რომ სკოლის მასწავლებელთა შესახებ ჩვენ ანგარიშგასაწევი სიტყვა გვეთქმის. ჩვენი კავშირი „ქორბუდა“ არის საქართველოში პირველი არასამთავრობო ორგანიზაცია განათლების მიმართულებით (დაარსებულია 1992 წელს). 25 წლის განმავლობაში ვმუშაობთ მასწავლებლებთან, ჩატარებული გვაქვს: ტრენინგები 4000-ზე მეტი მონაწილისთვის; ტესტირებები 1500-ზე მეტი მონაწილისთვის; გაკვეთილზე დასწრებები და ამ გაკვეთილების ანალიზები — 1000-ზე მეტი მასწავლებლისა (გაკვეთილებზე დასწრებათა დიდი უმრავლესობა აშშ-ს პროექტის, „ჯიპრაიდის“ ფარგლებში მოხდა; ხოლო ტრენინგების უმრავლესობა — პედაგოგთა და მეცნიერთა თავისუფალ პროფკავშირთან მრავალწლიანი პარტნიორული თანამშრომლობით); შექმნილი და გამოცემული გვაქვს 40-ზე მეტი ნოვატორული სახელმძღვანელო და ტესტების კრებული, მათი გამოყენებით მოსწავლეების ცოდნისა და უნარ-ჩვევათა საშუალო დონე დაახლოებით 50%-ით იმატებს (როდესაც ყველა სხვა პირობა და ვითარება უცვლელია). რაკი არასამთავრობო ორგანიზაციებს სახელი გატეხილი აქვთ, იმასაც დავუმატებთ, რომ ჩვენი კავშირი ქართული, ეროვნული სულისკვეთებისაა და მთავარ მიზნად ჩვენი სახელოვანი წინაპრების საქმის ღირსეული გაგრძელება დაგვისახავს (ამიტომაც არ გვაქვს გრანტები და ვებსაიტის მომსახურების თანხის შოვნაც კი გვიჭირს).
1. შესავალი
აღმაშფოთებელია ის ზერელე, უპასუხისმგებლო, ქედმაღლური საჯარო გამოხდომები, რომლებიც ხშირია მასწავლებლის მისამართით. ისინი (რომც სრული სიმართლე იყოს), დანაშაულის ტოლფასია — იმდენსაც კი ვერ ხვდებიან, რომ ამით ყველაზე მეტად საქართველოს მომავალს — მოსწავლეებს, მათ შორის საკუთარ შვილებსა და შვილიშვილებს აზარალებენ — სამწუხაროდ, ბავშვებს ისედაც აცრუებული აქვთ გული სწავლაზე და მასწავლებელთა ასეთი დამცირების შემდეგ რაღა იქნება?! მოზარდი ხშირად საბაბს ეძებს, რომ სიზარმაცე გაამართლოს და შენიღბოს. ან კლასში მისი ყოფაქცევა როგორი იქნება?! შეგნებული ადამიანი, სანამ რამეს იტყოდეს საჯაროდ, ჯერ იმას უნდა აფასებდეს, თუ რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მის ნათქვამს. „კაცს კბილები (გონება) იმისთვის აქვს, რომ როყიო სიტყვა მოძეძგოსო“.
ახლა დავუშვათ, რომ ის აზრები არასაჯაროდ, მხოლოდ ვიწრო წრეში გამოითქვა. მაინც ზერელე, მიკერძოებული და მეტწილად მცდარია. საუბედუროდ, განათლების მეცნიერება საზოგადოებას დაბალ ღობედ ეჩვენება, უმაღლესდამთავრებულთა ნახევარი თავს განათლების ექსპერტად მიიჩნევს და ჰგონია, რომ სიტყვა ეთქმის განათლებაზე. ჩვენთვის რომ ჟურნალისტს ეკითხა, რა აზრისა ხართ ამა თუ იმ ქიმიურ ტექნოლოგიაზეო, რას ვუპასუხებდით? — რომ ამ საქმისა არაფერი გაგვეგება და ამიტომ თავს ვიკავებთ უპასუხისმგებლო და უსაფუძვლო დებულებებისგან. ხოლო ვისაც განათლების მეცნიერება ქიმიურ ტექნოლოგიაზე უფრო ადვილი საქმე ჰგონია, ის უბრალოდ გაუნათლებელი ადამიანია. სამწუხარო კი ისაა, რომ ათწლეულთა განმავლობაში მრავალი ასეთი ვაისპეციალისტი განათლების დარგის საპასუხისმგებლო ხელმძღვანელ თანამდებობაზეა და მთავარი დამნაშავეა იმაში, რომ ჩვენი განათლების სისტემა განუხრელად უკან-უკან მიდის და ცდილობენ, თავიანთი დანაშაული მასწავლებლებს გადააბრალონ.
ქართველებს აურაცხელი ბრძნული ანდაზა გვაქვს. ერთი გვასწავლის: რაც ერი, ის ბერიო! ხოლო სახარება გვასწავლის, რომ სანამ სხვის თვალში წველს დაინახავ, მანამ საკუთარ თვალში დირე დაინახეო.
2. ვისი ბრალია მასწავლებელთა არასაკმარისი პროფესიონალიზმი
ჩვენი განათლების სისტემის სავალალო მდგომარეობა არა მასწავლებელთა, არამედ განათლების სამინისტროს და მთელი მისი სისტემის ბრალია. მასწავლებელთა უმრავლესობა, სხვებთან შედარებით, უფრო წიგნის მოყვარული და გაცილებით ბეჯითია (უამისოდ მასწავლებლად ვერ გაძლებდა). მათთვის რომ წესიერად ესწავლებინათ, ისწავლიდნენ. მათი ზოგადი და პროფესიული უნარ-ჩვევები რომ სათანადოდ განევითარებინათ, განვითარდებოდნენ. და ვინაა დამნაშავე იმაში, რომ არ ასწავლეს? რომ უმაღლესი სასწავლებლები წყალს ნაყავდნენ? რომ სახელმწიფო ფარატინა დიპლომებს ანიჭებს აკრედიტაციას? რომ მისაღებ გამოცდებზე ამჟამადაც ისეთი დაბალი ბარიერებია, რომ ბარიერი, არსებითად, არც კი არსებობს? (მსოფლიოში სადმე თუ არის 27%-იანი ბარიერი ზოგად უნართა ტესტში? ადრე კი სულაც 18% იყო, მაშინ როდესაც პასუხების ალალბედზე შემოხაზვით საშუალოდ 21% გროვდება!); რომ ამჟამინდელ უმაღლესდამთავრებულთა საშუალო პროფესიული დონე კიდევ უფრო დაბალია, ვიდრე არსებულ მასწავლებელთა საშუალო დონე? რომ უმაღლესი განათლება ფულის საკეთებელ დახლადაა ქცეული? რომ თვით სასერტიფიკაციო გამოცდისთვის მოსამზადებელი ტესტების კრებულს, რომლის დასტამბვაც სამინისტროს 1 ლარი უჯდება, მასწავლებელს არათუ არ სჩუქნიან, არამედ ხუთმაგ ფასს ართმევენ და ამაშიც ფულს აკეთებენ?..
განვიხილოთ კონკრეტული მაგალითები. ახალგაზრდა ისე დაამთავრებდა ფილოლოგიის ფაკულტეტს წინათ (და ახლა — კიდევ უფრო უარესია), რომ ერთხელაც კი არ გაუვარჯიშებდნენ იმ უნარ-ჩვევებს, რომლებიც ყველა ფილოლოგისთვის უპირველესია: 1) ტექსტის წაკითხვა-გააზრება, რეზიუმირება, კრიტიკული ანალიზი, დასკვნების სინთეზი. 2) ტექსტის გასწორება-რედაქტირება, სტილისტიკური დახვეწა, აზრობრივი გამართვა, მორფოლოგიურ-სინტაქსური თუ სხვაგვარი შეცდომების კლასიფიკაცია. 3) აზრის კარგად ჩამოყალიბება, ანუ ხარისხიანი ტექსტის მომზადება მოცემულ თემაზე, არგუმენტაცია, რიტორიკულ საშუალებათა გამოყენება. ასევე, მათემატიკის მომავალ მასწავლებელს არავინ ასწავლიდა სასკოლო მათემატიკის დაფუძნების საკითხებს, არავინ უვითარებდა სასკოლო მათემატიკის ცნებათა გააზრებისა და სისტემური ურთიერთდაკავშირების უნარ-ჩვევებს, არ ავარჯიშებდნენ კონკრეტული თემების სწავლების ნაყოფიერი მეთოდიკების მიმართულებით (თანამედროვეს ვინ ჩივის — თუნდაც ძველებურად). სამაგიეროდ, ყველა ფაკულტეტზე სტუდენტებს უნდა ჩაებარებინათ მრავალი გამოცდა მათთვის სრულიად უსარგებლო საკითხებზე. მაგალითად, ქართულის მასწავლებელს არაფერში არ სჭირდება არაბული, ლათინური თუ ბერძნული ენები (და არც არავის ახსოვს), ხოლო მათემატიკის მასწავლებელს — დიფერენციალური განტოლებები (და არც არავინ იცის). მაგრამ ამას დაწყებითი კლასების მასწავლებლებსაც კი „ასწავლიდნენ“ (ანუ გამოცდებს „აბარებინებდნენ“). ცხადია, „ნასწავლი“ უკვალოდ იკარგებოდა რამდენიმე თვეში, ხოლო სკოლაში თითქმის სრულიად მოუმზადებელი ახალგაზრდა მიდიოდა. ამჟამადაც დაახლოებით ასეთი მდგომარეობაა. მასწავლებელთა კვალიფიკაციის ამაღლების სისტემა კი კიდევ უფრო მოშლილი და უხარისხოა, ვიდრე უმაღლესი განათლების სისტემა. არა მარტო პროფესიული უნარ-ჩვევები არ ვითარდება, არამედ იმ უსარგებლო გადატვირთული სასწავლო პროგრამებისა და უდაბლესი ბარიერიების გამო ახალგაზრდებმა უბრალო საერთაშორისო ტერმინებიც კი აღარ იციან (რას ნიშნავს, მაგალითად, თავსართი re- ან ტერმინი „სემანტიკა“). ვინ აგებს პასუხს ყოველივე ამაზე — თუ არა სახელმწიფო, კერძოდ კი სამინისტრო? მასწავლებლობა ხომ სახელმწიფო რეგულირებადი პროფესიაა. რეგულირება კი მარტო გამოცდების ჩატარებაზე არ დაიყვანება. ჯერ უნდა ასწავლო, რათა მერე გამოცადო.
2016 წლის იანვარში სასერტიფიკაციო გამოცდებზე უფრო უარესი შედეგები იყო, ვიდრე წინა გამოცდებზე. ამას კი სულ უბრალო ახსნა აქვს: განათლების სისტემამ იანვარში საგამოცდო ცენტრებში წესიერი გათბობაც კი ვერ უზრუნველყო; გათოშილი ხელებითა და გათოშილი გონებით მუშაობა 5 საათის განმავლობაში კი ძალიან ძნელია (თვითონ თანამდებობის პირები რამდენ ხანს გაძლებდნენ ასეთ პირობებში? — ზამთრობით სამინისტროში შემაწუხებლად ცხელა ხოლმე). ზოგან მასწავლებლები გამოცდაზე 1-1,5 საათის დაგვიანებით შეიყვანეს, ანუ იანვრის დილას, ქარსა და ყინვაში, ქუჩაში და გაურკვევლობაში ფეხზე აყურყუტეს ასეულობით მასწავლებელი (მრავალ მათგანს ჯანმრთელობაც მძიმე მდგომარეობაში ჰქონდა). და ამის შემდეგ როგორ იმუშავებდა რთულ 5-საათიან ტესტზე დილიდანვე დაღლილი, შემცივნული და გაღიზიანებული ადამიანი? ამ ყოველივეს მიუხედავად, 1-2 ქულაც კი არ მიუმატეს მათ, თუმცა წესიერ პირობებში ისინი ალბათ 4-5 ქულით მეტს მაინც მიიღებდნენ.
კანონით, მასწავლებელს უფლება აქვს, რომ სახელმწიფოსგან კომპენსაცია მოითხოვოს აკრედიტებულ სახელმწიფო სასწავლებლებში უხარისხო სწავლებით მიყენებული ზიანისთვის. ანდა გააპროტესტოს განუწყვეტელი არაადამიანური დამოკიდებულება მის მიმართ. მას კი იმასაც არ აკმარებენ, რომ სკოლის მანდატურზე ნაკლებ ხელფასს უხდიან — და კიდევ ამცირებენ და შეურაცხყოფენ. და კიდევ უზომო, საშინელი, ყალბი ბიუროკრატიით ტვირთავენ და ამას „მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების სქემას“ უწოდებენ.
სამინისტრო იმაზეც კი არ ზრუნავს, რომ მასწავლებელს გამოცდისთვის მოსამზადებლად დრო მისცეს. სასწავლო სემესტრი მასწავლებელს ძალიან ღლის (საერთაშორისო კვლევების თანახმად, მასწავლებლობა ყველაზე სტრესულ პროფესიათა სამეულშია — ექიმობასა და პოლიციელობასთან ერთად), სასწავლო სემესტრის ბოლო კი უარესია — ბიუროკრატიითაა გადატვირთული. ამის შემდეგ მასწავლებელს დასვენების დროსაც კი არ უტოვებენ, რამდენიმე დღეში გამოცდაზე უნდა გავიდეს. სულაც 3 იანვარს გამოცდა შეიძლებოდა? ჭეშმარიტად ამაზეა ნათქვამი „სხვისი ჭირი — ღობეს ჩხირიო!“ ეს ჩვეულებრივი ეგოიზმია — ნაცვლად იმ პატივისცემისა და ზრუნვისა, რომელსაც მასწავლებელი სახელმწიფოსგან იმსახურებს. ადამიანურ ხელფასს ვერ უხდი, მაგრამ მოეპყარი მაინც ადამიანურად და პირობები მაინც შეუქმენი ადამიანური! რათა ადამიანურად წელში გამართულმა პიროვნებამ აღზარდოს ჩვენი მომავალი — და არა უსამართლობით გადაქანცულმა და ყველაფერზე ხელჩაქნეულმა.
3. საქართველოს განათლების სისტემის ნამდვილი შედეგები
ქართველებს მე-3 საუკუნეში უკვე რიტორიკული სკოლა-აკადემია გვქონდა, ჩვენი მწერლობა და ფილოლოგია მსოფლიოში უმაღლეს დონეზეა, 21-ე საუკუნეში კი ჩვენი მოსწავლეების საშუალო შედეგები წიგნიერებაში მსოფლიოს უკანასკნელ 20%-შია (ისეთი სახელმწიფოების გვერდით, რომლებსაც წიგნიერების 100-წლიანი ისტორიაც კი არა აქვთ). ყოფილი სსრკ-ს ყველა რესპუბლიკა (რომელიც კი საერთაშირისო ტესტირებებში მონაწილეობს) ჩვენზე წინაა. ასევეა მათემატიკაშიც, თუმცა ჩვენ მსოფლიოში მოწინავე ათეულობით მათემატიკოსი გვყავდა და ამჟამადაც გვყავს. ასევე უმაღლესი დონისაა საქართველოს პედაგოგიკური ფსიქოლოგია (და საზოგადოდ ფსიქოლოგია). მაშ რა უბედურება გვჭირს? პასუხი მარტივია: კორუფცია. საქართველოში მრავალი მთავრობა შეიცვალა, მაგრამ ერთი უგვირგვინო უცვლელი მეფე გვიზის — მისი უდიდებულესობა კორუფცია (ვაზუსტებთ: კორუფცია არაა მხოლოდ მექრთამეობა, არამედ უფრო ფართო ცნებაა, მოიცავს აგრეთვე ნაცნობობით „ჩაწყობას“, ნეპოტიზმს, პოლიტიკურ თუ ძმაბიჭურ კლანურობას, კონკურსების ეტაპების გაყალბებას, პირადი სიმპათია-ანტიპათიით — და არა საქმის ინტერესებით — შერჩევას და სხვა). მექრთამეობა საქართველოში გაცილებით ნაკლებია, ვიდრე, მაგალითად, რუსეთში, ყაზახეთში თუ სომხეთში, მაგრამ კორუფცია — გაცილებით მეტია. ანუ ჩვეთან საპასუხისმგებლო თანამდებობებზე არაპროფესიონალების წილი გაცილებით მეტია, ვიდრე იმ სხვა რესპუბლიკებში. და ამის პირდაპირი შედეგია ის, რომ არათუ ბალტიისპირეთი და რუსეთი, არამედ ყაზახეთი და სომხეთი იმდენად გვისწრებენ მოსწავლეთა საშუალო მიღწევებით, რომ ჩვენი მთელი სახელმწიფოს უდიდესი გამარჯვება იქნება, თუკი 20 წელიწადში დავეწევით მათ.
ყოვლისმომცველი კორუფცია აშკარაა: სანამ საწყალ მასწავლებლებს — დაბალ ღობეს — ეძგერებოდნენ, იმავე ტესტებით რატომ არ ჩაუტარეს სასერტიფიკაციო ტესტირება მაღალ ღობეს? ანუ — სამინისტროს ექსპერტებს და არასამთავრობო ექსპერტებს (ვისაც განათლების ექსპერტად მიაჩნია თავი), მასწავლებელთა მწვრთნელებს, და, რაც მთავარია, სახელმძღვანელოთა ავტორებს და თვით ტესტების შემდგენლებს (თავდაპირველად, მაგალითად, უცხოელთა მიერ შედგენილი ტესტებით)? სანამ ჩხოროწყუს რაიონის ქიმიის მასწავლებელს მოსთხოვენ ბლუმის ტაქსონომიის ცოდნასა და გამოყენებას, მანამ ამავე კომპეტენციას რატომ არ მოითხოვენ ქიმიის სახელმძღვანელოს ავტორებისგან და ქიმიის ტესტების შემდგენლებისგან? რატომ არ დაწესდა სავალდებულო ტესტირება ყველა იმ პირისთვის, ვისაც წესით მასწავლებელზე გაცილებით მეტად სჭირდება და მოეთხოვება პროფესიული კომპეტენციები როგორც საკუთარ დარგში, ისე სწავლების მეთოდიკასა და განათლების ფსიქოლოგიაში? როგორ შეიძლება სასკოლო საგანმანათლებლო სტანდარტები ან სახელმძღვანელო შეადგინოს იმ პირმა, რომელმაც პიაჟეს თეორიის საწყისებიც კი არ იცის? და თუკი იცის, მაშინ რატომ გაურბის გამოცდას?
მოდი, ასე გავაკეთოთ —სამართლით და გატოლებით:
ჯერ მინისტრი ვატესტიროთ,
მერე — ტესტის ავტორები
[გიზო ჭელიძე].
ტესტირება რომ დაწესებულიყო (რაც ჩვენ, განათლების პროფკავშირთან ერთად, მრავალჯერ მოვითხოვეთ სასერტიფიკაციო გამოცდების პირველი მომზადების წლებში — 2009-2010 წლებში), გარწმუნებთ, რომ იმ პირთა სულ მცირე ნახევარი ჩაიჭრებოდა; ხოლო ღირსეული ნაწილი ადვილად ჩააბარებდა გამოცდას და ოფიციალურად სერტიფიცირებული იქნებოდა. 1990-იანი წლებიდან მოყოლებული, სამინისტროს სისტემის მიერ ჩატარებული ტრენინგების დიდი ნაწილი (ცხადია, არა ყველა) იმდენად უხარისხოა, რომ მათზე მასწავლებლები ძალით მიჰყავთ. ასე იმიტომაა, რომ ტრენინგების ხარისხის „უზრუნველყოფა“ (ისევე როგორც საზოგადოდ განათლების ხარისხის უზრუნველყოფა) ბიუროკრატიაზეა დაყვანილი. აბსურდია, მაგრამ ფაქტია: სამინისტროს (ისევე როგორც მრავალ არასამთავრობო ორგანიზაციას) თავისი მწვრთნელებისთვისაც კი არა აქვს დაწესებული სავალდებულო სერტიფიცირება და ხშირად სასერტიფიკაციო გამოცდებზე ჩაჭრილი პირები უტარებენ ტრენინგებს მასწავლებლებს. ჩვენ კი 2010 წელსვე დავაწესეთ ჩვენი მწვრთნელების სავალდებულო სერტიფიცირება და უკვე 2010-2011 წლებში ჩვენი ყველა მწვრთნელი სერტიფიცირებული იყო; „ქორბუდა“ იყო ერთადერთი ასეთი ორგანიზაცია საქართველოში და სწორედ ჩვენ არ გვაღირსა სამინისტრომ აკრედიტაცია ტრენინგების ჩასატარებლად (და იმ ბიუროკრატიის მოსამზადებელი და სახელმწიფო ბაჟის რამდენიმე ათასი ლარი წყალში გადაგვეყარა); თუმცა კი მიანიჭა აკრედიტაცია ათეულობით სხვა ორგანიზაციას (აი, ესაა კორუფციის კიდევ ერთი თვალსაჩინო მაგალითი). კიდევ უარესი: სასერტიფიკაციო ტესტებში ხშირად ისეთი შეცდომებია, რომლებიც კარგ მასწავლებელსაც (ზოგჯერ — კარგ აბიტურიენტსაც) კი არ ეპატიება (სხვადასხვა დარგის ტესტები მკვეთრად განსხვავდება ერთმანეთისგან — ზოგი თითქმის უნაკლოა, ზოგი კი — ძალიან უხარისხო). ხოლო ამ ტესტების პასუხების ფურცლების შეფასებასა და აპელაციაში კი ისეთი „ლოტოტრონია“, ისე უაპელაციოდ ათამაშებენ ქულებს, ანუ ათასობით მასწავლებლის ცხოვრების ბედსა და ღირსებას, რომ ამის ნახევარსაც კი რიგითი სკოლის დირექტორს არ აპატიებდნენ (ჩვენ მრავალი დოკუმენტი გვაქვს ყოველივე ამის დასამტკიცებლად). და ყოველივე ამის შემდეგ მაინც მასწავლებლებზე სურთ ჯოხის გადატეხა.
4. საქართველოს განათლების სისტემის „მიღწევები“
ჩვენი საზოგადოება მოარული აზრით იმშვიდებს თავს: რომ ჩვენი ცალკეული მოსწავლეები საუკეთესო შედეგებს აღწევენ უცხოეთში და გვასახელებენ. ეს მართალია, მაგრამ ამ ფაქტების გადაფასება აგრეთვე არასაკმარისი განათლების მაჩვენებელია. 21-ე საუკუნეში განათლებულ ადამიანს იმდენი წარმოდგენა მაინც უნდა ჰქონდეს სტატისტიკაზე, რომ საშუალო დონე დიაპაზონისგან განარჩიოს. დავუშვათ, ჩვენი საუკეთესო მოსწავლეების 5% არაფრით ჩამოუვარდება მსოფლიოში უმაღლესი შედეგების მქონე სახელმწიფოთა (მაგალითად, ფინეთის, ბრიტანეთის, ბალტიისპირეთის, რუსეთისა თუ ჩინეთის) საუკეთესო მოსწავლეების 5%-ს. მაგრამ აქედან არავითარი დასკვნის გამოტანა არ შეიძლება საშუალო დონეზე. ჩვენი საშუალო დონე უსაშველოდ დაბალია. ხოლო განათლების სისტემის სახე — ეს არა საერთაშორისო ოლიმპიადაში თუ ფესტივალზე გამარჯვებული რამდენიმე ახალგაზრდა, არამედ მთელი ახალგაზრდობის საშუალო მაჩვენებლები. ეს კი განუხრელად ქვეითდება სულ მცირე 40 წლის განმავლობაში (მოსწავლეთა პირველი ტესტირება ჩვენ 1989 წელს ჩავატარეთ და მას შემდეგ პერიოდულად ვატარებთ). გამორჩეული ახალგაზრდების მიღწევები დამსახურებაა არა განათლების სისტემისა, არამედ მათი ნიჭისა, ოჯახისა თუ ცალკეული გამორჩეული მასწავლებლისა. სხვათა შორის, მცდარია საზოგადოებაში მოარული კიდევ ერთი აზრი — რომ საბჭოთა განათლების სისტემა კარგი იყო. მართალი კი ისაა, რომ ამჟამადაა უარესი მდგომარეობა, მაგრამ უარესზე უკეთესი არაა მაინცადამაინც კარგი.
სხვათა შორის, იგივე სტატისტიკა მთელი საქართველოს სახელმწიფოს სურათს ასახავს. მაგალითად, ბალტიისპირეთის რესპუბლიკებს არ ჰყოლიათ იმდენი და ისეთი უმაღლესი დონის მწერლები, მეცნიერები, მოღვაწეები, რეჟისორები თუ პოლიტიკოსები, როგორებიც ჩვენ გვყავდა. მაგრამ ბალტიისპირელებმა სამოქალაქო დემოკრატიული სახელმწიფო ააგეს და ააწყვეს, ჩვენ კი — ვერა. ეს იმიტომაა, რომ სახელმწიფო ემყარება არა გალაკტიონ ტაბიძეს, დიმიტრი უზნაძეს, რობერტ სტურუას, ილია ვეკუას, ელისო ვირსალაძესა თუ ნონა გაფრინდაშვილს, არამედ მოქალაქეთა იმ საშუალო 50%-ს, რომელიც სახელმწიფო შეგნებასა და ნორმალურ პროფესიონალიზმს ფლობს, რომელმაც კარგად იცის თავისი საქმეც და რიგში დგომაც (რიგში დგომასაც კულტურა სჭირდება) — ანუ კანონის პატივისცემა; და კიდევ — ცოტათი მაინც აქვს უანგარო პატრიოტიზმი, რომლის გარეშეც არც ერთი სახელმწიფო არ დაწინაურებულა. ჩვენ კი უპირველესად სწორედ პატრიოტიზმი გვაკლია (სასკოლო განათლება ამ მხრივაც დანაშაულს ჩადის); ესე იგი სახელმწიფოს მომავალი სწორედ იმ საშუალო მოსწავლეს ემყარება, რომლის შედეგებიც ჩვენში სავალალოდ დაბალია.
5. როგორ პირობებში მუშაობს მასწავლებელი
მასწავლებელს ესმის, რომ სახელმწიფოს უჭირს და მანდატურზე (ხშირად კი სკოლის დამლაგებელზე) ნაკლები ხელფასით მუშაობს. მრავალი წლის განმავლობაში თითქმის უხელფასოდ მუშაობდა გათბობის გარეშე დარჩენილ საკლასო ოთახებში; სკოლა იყო ერთადერთი მასობრივი საჯარო დაწესებულება, რომელიც სახეს უნარჩუნებდა სახელმწიფოს. ამის სანაცვლოდ კი სახელმწიფოსგან „სხვისი ჭირი — ღობეს ჩხირი“ მიიღო. ხელფასს არ ვგულისხმობთ.
ჩვენ ის კი არ უნდა გვიკვირდეს, რომ მასწავლებელთა 70% არაა სერტიფიცირებული, არამედ ის, რომ 30 რატომაა სერტიფიცირებული; საზოგადოდ, საიდან, როგორ და რატომ გვყავს კარგი, ან სულაც საშუალო მასწავლებლები. საიდან, როგორ და რატომ გვყავს ამდენი კარგი დირექტორი; რატომაა, რომ დირექტორებისა და მასწავლებელთა დიდი უმრავლესობა გულთბილად ექცევა თავხედ, უზრდელ მოსწავლეებს, რომლებსაც საკუთარი ოჯახის წევრებიც კი ვერ მართავენ. როგორ ახერხებენ, რომ თანამედროვე ცივილიზაციით მახინჯურად აღგზნებულ და ეკრანზე მიჯაჭვულობით განვითარებაშეფერხებულ, დედის სიახლოვის ნაკლებობითა და მამის ავტორიტეტის შებღალვით დათრგუნულ 30-მოსწავლიან კლასში სწავლებისმაგვარ პროცესს ახორციელებენ? და თან — უვარგისი სახელმძღვანელოებით. და რად უჯდებათ ეს — ვინმე თუ ინტერესდება ამით? მასწავლებელს მშვიდად წახემსებისა და ყავის დალევის, კოლეგებთან გასაუბრების პირობებიც (დროც) კი არა აქვს, ისეა აწყობილი სასწავლო პროცესი. ვინმე თუ ინტერესდება ამით?
სამინისტრომ ისიც კი ვერ მოახერხა, რომ საშუალოსთან მიახლოებული ხარისხის საგანმანათლებლო სტანდარტები და სახელმძღვანელოები მიაწოდოს მასწავლებლებს (და ვერც მიაწვდის, სანამ ექსპერტებისა და ავტორების სავალდებულო სერტიფიცირება არ დაწესდება და სანამ სახელმძღვანელოებს ბიზნესი, გარიგებები და კორუფცია არ ჩამოშორდება). ათწლეულთა განმავლობაში კანტიკუნტად თუ მიაწვდიდა სასწავლო რესურსების (თვალსაჩინოების) იმ მინიმუმს, რომლის გარეშეც ხარისხიანი სწავლება უბრალოდ შეუძლებელია. სკოლებში იმის პირობებიც კი ვერ უზრუნველყვეს, რომ სადმე შეიძლებოდეს თუნდაც ნაჩუქარი ან საკუთარი ხარჯებით დამზადებული ამ რესურსების დაცულად შენახვა (მაგალითად, საზაფხულო არდადეგებისა თუ რემონტების დროს რომ არ განადგურდეს) და თან შენახვა ისე, რომ მათი გამოყენება მოსახერხებელი და ადვილი იყოს; მასწავლებელთა უმრავლესობა ხარისხიანი სახელმძღვანელოებითა და საშუალო ხარისხის პერსონალური კომპიუტერითაც კი არაა უზრუნველყოფილი (მაშინ როდესაც მოსწავლეთა „ბუკებზე“ თითქმის უაზროდ იხარჯება მილიონები). განა ეს აბუჩად აგდება არაა?
გულახდილად ვამბობთ: ასეთ პირობებში პირადად ჩვენც კი ვერ შევძლებდით ხარისხიანად სწავლებას (თუმცა, სხვა ყველაფერთან ერთად, 20-30 წლის პრაქტიკული პედაგოგიური გამოცდილებაც გვაქვს).
მთელმა საზოგადოებამ უნდა შეიგნოს: მასწავლებლები (მათი უმრავლესობა მაინც) ის დიდოსტატები არიან, რომლებიც ამ აუტანელ ვითარებაში მაინც ახერხებენ რაღაცას და საზოგადოებას იმაზე 20-ჯერ მეტს უბრუნებენ, ვიდრე მისგან იღებენ (საპირისპიროდ იმ თანამდებობის პირებისა, რომლებიც საზოგადოებას იმაზე 200-ზე მეტს ართმევენ, ვიდრე უბრუნებენ). ამასთან, მასწავლებელთა უმრავლესობის პროფესიული ცოდნა და უნარ-ჩვევების დონე არასაკმარისია, ხოლო ზოგისა იმდენად დაბალია, რომ კვალიფიკაციის ამაღლების კარგი სისტემაც კი ვერ უშველის. ეს მწარე სიმართლეა, მაგრამ ყოველივე აქედან მართებული დასკვნების გამოტანაა საჭირო. მთავარი დასკვნა კი შემდეგია:
გვესმის, რომ სახელმწიფოს არა აქვს იმის საშუალება, რომ მასწავლებლებს ხელფასი არათუ მოუმატოს, არამედ წესიერი ინდექსაცია მაინც უზრუნველყოს (ანუ შეძლოს თუნდაც მხოლოდ ლარის მსყიდველობითობის შემცირების ანაზღაურება); ასევე, არა აქვს საშუალება, რომ კვალიფიკაციის ამაღლების წესიერი სისტემა ააწყოს; მაგრამ მხოლოდ მოსწავლეთა „ბუკების“, „მასწავლებლის პროფესიული განვითარების სქემისა“ და სხვა მრავალი უსარგებლო ხარჯების ნაცვლად ის მაინც შეიძლება, რომ სახელმწიფომ მასწავლებლებს კარგი სახელმძღვანელოები და დამატებითი სახელმძღვანელოები, მეთოდიკური წიგნები, მინიმალური თვალსაჩინოება მიაწოდოს და ამასთან, მუშაობის საშუალო პირობები მაინც შეუქმნას (ყავის დალევის, კოლეგებთან გასაუბრების, წელიწადში ერთხელ დასვენება-მოგზაურობისა და საზოგადოდ, სრულფასოვან ადამიანად ყოფნისა). ამ პირობებში კი მასწავლებელთა უმრავლესობა, დირექტორების სათანადო ტრენინგების ფონზე, შეძლებს, რომ საკმაოდ კარგად ასწავლოს. ანუ განათლების სისტემის არსებული ძალიან მწირი დაფინანსების პირობებშიც კი სავსებით შესაძლებელია მოსწავლეთა შედეგების მნიშვნელოვანი გაუმჯობესება. პარალელურად უნდა დაიწყოს დიდი სახელმწიფო პოლიტიკა მასწავლებლის პრესტიჟისა და ავტორიტეტის ასამაღლებლად — თუნდაც ხელფასების მომატების გარეშე, ოღონდ ნამდვილი და არა მოჩვენებით-ლიტონი პატივისცემითა და დაფასებით (ფინეთმა ამ მიმართულებით სასწაულები მოახდინა ისე, რომ მასწავლებლის საშუალო ხელფასი ფინეთში ნაკლებია, ვიდრე თითქმის ყველა განვითარებულ სახელმწიფოში!).
6. კონკრეტულად რა ვქნათ
სასერტიფიკაციო გამოცდები აუცილებელია, ოღონდ ჯერ თვით ტესტების შემდგენლებმა უნდა გაიარონ ცოტათი უფრო მაღალი დონის სერტიფიცირება, ვიდრე თიანეთელ ქართულის მასწავლებელს სთხოვენ (ტესტები უნდა მოიცავდეს არსებით საკითხებს როგორც თვით დარგიდან, ისე მეთოდიკიდან, აგრეთვე ტექსტის გააზრებას, პედაგოგიკური ფსიქოლოგიისა და პრაქტიკული ლოგიკის საწყისებს). გარდა ამისა, ძირფესვიანად შესაცვლელია სასერტიფიკაციო გამოცდების ფორმატი, შეფასების კრიტერიუმები და წესები, საგამოცდო პროგრამები (სამინისტროსთვის ორჯერ, 2010 და 2013 წლებში გვაქვს გაგზავნილი 18-გვერდიანი ტექსტი კონკრეტული რეკომენდაციებით, მაგრამ მათგან არც ერთი არ გაუთვალისწინებიათ). ამჟამად ტესტები არაა არც სანდო, არც ვალიდური, არც ნორმირებული და არც სტანდარტიზებული.
ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, სხვადასხვა დარგების ტესტების სიძნელე მკვეთრად განსხვავებულია — ანუ ხხჳ საუკუნეში, დღისით მზისით ხდება მოქალაქეთა უხეში დისკრიმინაცია (ამიტომაც არაფრისმომცემია სამინისტროს მიერ გამოქვეყნებული სტატისტიკური მონაცემები იმის შესახებ, თუ სხვადასხვა დარგის მასწავლებელთა რამდენ-რამდენი პროცენტია სერტიფიცირებული). მაგალითად, ფიზიკისა და მათემატიკის ტესტები გაცილებით ძნელია, ვიდრე ქართული ენისა და ლიტერატურისა (ალბათ სულ მცირე 30-40%-ით); ჩვენ კარგად ვიცნობთ მათემატიკის ანდა ფიზიკის კარგ მასწავლებლებს, რომლებიც საუკეთესოდ ასწავლიან ვ-ჳხ კლასებში, მაგრამ ვერ ძლევენ ვჳჳ-ხჳჳ კლასების მასწავლებელთათვის გათვალისწინებულ ტესტებს. თანაც ეს ტესტები მათ არც შეეფერება, რადგან ისინი არც აპირებენ ხ-ხჳჳ კლასებში სწავლებას.
ასევე ძალიან ძნელია დაწყებითი (ჳ-ჳვ) კლასების ტესტები, რადგან არაა გათვალისწინებული ფსიქოლოგიური მხარე: მასწავლებელმა 5 საათში უნდა გადაჭრას ამოცანები 7 სულ სხვადასხვა დარგიდან; ზოგ ადამიანს შედარებით ეადვილება სწრაფი გადართვა-გადმორთვა, ზოგს კი — არა (სხვათა შორის, ეს საკითხი უშუალოდ დიმიტრი უზნაძის თეორიას, კერძოდ განწყობის ფიქსირების ტიპოლოგიას ემყარება). ესე იგი, შესაძლოა, მასწავლებელმა სხვებზე უკეთესად იცოდეს ის 7 დარგი და სათანადო უნარ-ჩვევებიც განვითარებული ჰქონდეს, მაგრამ გამოცდა ვერ ჩააბაროს იმის გამო, რომ უჭირდეს ერთი დარგიდან მეორეზე სწრაფად გადართვა.
ყოველივე ეს ჩვენ ადრევე განვჭვრიტეთ და ამიტომ 2010-2011 წლებში გამოცდების ცენტრს შევთავაზეთ (ვეკამათეთ და წერილობითაც ჩავაბარეთ) გამოცდების უფრო მოქნილი ფორმატი, რათა მასწავლებელს არჩევანის ფართო საშუალება ჰქონოდა ორივე მხრივ:
I. აირჩიოს კლასების დონე: ჳ-ჳვ; I-IV; I-VI; VII-IX ან X-XII (VII-XII) (თუკი სურვილი ექნება, ჩააბარებს 2, 3 ან 4-ვე დონეს);
II. თითოეულ ამ დონეზე აირჩიოს დარგი; კერძოდ, დაწყებითის მასწავლებელს საშუალება ექნება, ერთ ჯერზე ჩააბაროს ან მხოლოდ ქართული ენა-ლიტერატურა, ან მხოლოდ მათემატიკა, ან მხოლოდ ბუნებისმცოდნეობა; თუკი სურვილი ექნება, მომდევნო ჯერზე ჩააბარებს სხვა დარგების გამოცდებსაც. მთავარი ისაა, რომ ერთ ჯერზე კარგად მოემზადება ერთი დარგისთვის. და კიდევ: გამოცდები ისეთ დროს უნდა ჩატარდეს, რომ მასწავლებელს წინასწარ, სულ მცირე, 20 დღე მაინც დარჩეს დასასვენებლად და გამოცდისთვის მოსამზადებლად.
ამის გარდა, სასერტიფიკაციო ტესტებში მინიმუმამდეა შესამცირებელი შინაარსობრივი შეცდომები და ხარვეზები (ეს რომ სავსებით შესაძლებელია, ცხადად ჩანს თუნდაც იმით, რომ ზოგიერთი დარგის ტესტები თითქმის უნაკლოა); და, რაც მთავარია, არსებითადაა გასაუმჯობესებელი გამოსაცდელებისთვის ქულების მინიჭებისა და აპელაციის სისტემა.
ეს ყველაფერი რომ მოგვარებული ყოფილიყო, სერტიფიცირებულ მასწავლებელთა წილი უკვე ამჟამად იქნებოდა არა 30%, არამედ 50-60% — თანაც ხარისხის სრული შენარჩუნების პირობებში, ანუ ათასობით მასწავლებელი იმიტომ არაა სერტიფიცირებული, რომ სასერტიფიკაციო ტესტებსა და გამოცდების სისტემას მრავალი მძიმე ნაკლი აქვს.
ჩვენ მიერ აღწერილი ცვლილებებით მოთხოვნათა საერთო დონე არ მოიკლებს, ანუ ხარისხი არ დაქვეითდება. სამაგიეროდ, ასეულობით კარგ მასწავლებელს მიეცემა სამართლიანი საშუალება იმისა, რომ თავიანთი ცოდნა გამოავლინონ. ცხადია, რომ ჩვენებური ფორმატი ყველა მხრივ უკეთესია, მაგრამ სამინისტრომ და გამოცდების ცენტრმა უბრალოდ თავი არ შეიწუხეს, რადგან „სხვისი ჭირი — ღობეს ჩხირიო“. და კიდევ უარესი — ვითომ „ალტერნატიული გზების“ შეთავაზების მიზნით მასწავლებლები საშინელი დამატებითი ბიუროკრატიით დატვირთეს. ბიუროკრატია კი სწავლების ისედაც დაბალ ხარისხს კიდევ უფრო ადაბლებს — მასწავლებელს არ გააჩნია უსაზღვრო დრო და ძალ-ღონე სკოლის საქმეებზე სამუშაოდ, მას ოჯახი და კიდევ მეურნეობა (ან კერძო მოსწავლეები) ჰყავს — სახელმწიფო სხვა გზას არ უტოვებს. ამიტომ ყოველი ის საათი, რომელიც მასწავლებელსა და დირექტორს „განვითარების სქემაზე“ და სხვა ბიუროკრატიაზე დაეხარჯებათ, პირდაპირ მოსწავლეებს აკლდებათ. ამასთან, ბიუროკრატია უნაყოფოა, რადგან სულ ადვილად ყალბდება (კერძოდ „განვითარების სქემისთვის“ მომზადებული დოკუმენტაციის ალბათ 80% ყალბია). საზოგადოდ, ბიუროკრატია არა საქმეს, არამედ თანამდებობის პირებს სჭირდებათ — საქმის ჩასანაცვლებლად. ვინ იცის, რამდენი მილიონი იხარჯება და დაიხარჯება ფუჭად თუნდაც მხოლოდ „განვითარების სქემისთვის“ — მაშინ როდესაც სკოლებს თვალსაჩინოება და მეთოდიკური სახელმძღვანელოები აკლიათ მწვავედ; როდესაც დირექტორებს იმის საშუალებაც კი არა აქვთ, რომ ყველაზე მონდომებული და წარმატებული მასწავლებლები პრემიით, მოგზაურობით ან კარგი დასვენებით წაახალისონ.
მოკლედ — სასერტიფიკაციო გამოცდები მკვეთრად გასაუმჯობესებელია, ხოლო მასწავლებელი გასათავისუფლებელია ბიუროკრატიისგან; ის თავისი მოსწავლეების ყოველდღიურ ფურცლებსა და რვეულებს, საკლასო ჟურნალებსა და მოსწავლეთა ტესტებსაც ძლივს აუდის. ხოლო იმ ბიუროკრატიისგან გამოთავისუფლებული თანხები მასწავლებელთა სამუშაო პირობების გაუმჯობესებასა და წახალისებას უნდა მოხმარდეს.
დავამთავრებთ ბრძნული იგავით. ახალდაბადებული ჩვილის სარწეველას ოთხი ფერია დააფრინდა. პირველი ფერია გულკეთილი იყო და ჩვილს დაანათლა: „გაიზრდება ჯანმრთელი, სულ ხალასი სიცოცხლით გარშემორტყმული და თვითონაც სიცოცხლით სავსე, დღეგრძელი იქნება“. მეორე ფერიაც გულკეთილი იყო და ჩვილს დაანათლა: „რომ გაიზრდება, იქნება გულკეთილი, სათნო, მშრომელი, წესიერი, მომთმენი და მომღიმარი“. მესამე ფერიაც გულკეთილი იყო და ჩვილს დაანათლა: „წიგნი ეყვარება, კარგად ისწავლის, თავისი განათლებით გაახარებს ახლობლებს“. მაგრამ მეოთხე ფერია ბოროტი იყო და ჩვილს დაანათლა: „სამაგიეროდ, ღრმა სიბერემდე სულ რვეულები უნდა ატაროს!“
ზურაბ ვახანია
განათლების მეცნ. აკადემიკოსი,
პედაგოგიკის მეცნ. დოქტორი,
მათემატიკის მეცნ. კანდიდატი;
ფსიქოლოგიის პროფესორი;
საქართველოს ფსიქოლოგთა
საზოგადოების თავმჯდომარის მოადგილე;
საგანმანათლებლო-შემოქმედებით კავშირ „ქორბუდას“ თავმჯდომარე;
„საუკეთესო შედეგების მქონე
სერტიფიცირებული მასწავლებლის“ სტატუსის მქონე 6 დარგში:
ქართული ენა-ლიტერატურა, მათემატიკა, დაწყებითი განათლება, სამოქალაქო
განათლება, რუსული ენა, ინგლისური ენა
თამარ მახარაძე
კავშირ „ქორბუდას“ თავმჯდომარის
მოადგილე, ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელთა კავშირის თავმჯდომარე,
ქართული ენისა და ლიტერატურის,
აგრეთვე ჳ-ჳვ კლასების
სერტიფიცირებული მასწავლებელი,
მასწავლებელთა მწვრთნელი
|
