2015-06-11 „ბავშვთა ქორწინებით“ გამოწვეული პრობლემები და ქვეყანაში არსებული სამართლებრივი რეგულაციები ლალი ჯელაძე
გაეროს მოსახლეობის ფონდის (UNFPA) მონაცემების მიხედვით, 18 წელს მიუღწეველი, დაახლოებით, 14 მილიონი გოგო ქორწინდება ერთი წლის განმავლობაში, 38 000 — ერთ დღეს, 13 გოგონა კი — 30 წამში, მათი დიდი ნაწილი — იძულებით. ეს არასახარბიელო სტატისტიკა ბავშვთა ქორწინებას, ადამიანის უფლებების დაცვის სფეროში, ერთ-ერთ უმწვავეს საკითხად წარმოაჩენს. გაეროს მოსახლეობის ფონდის მონაცემებით, მსოფლიოში, ყოველწლიურად, 15-დან 19 წლის ასაკის, დაახლოებით, 16 მილიონი გოგონა აჩენს ბავშვს.
ბოლოდროინდელმა მოვლენებმა გვიჩვენა, რომ ადრეულ ასაკში ქორწინება და ორსულობა საქართველოშიც პრობლემაა — 15-19 წლის ყოველი 1000 გოგონადან, საშუალოდ, 39 მშობიარობს, უფრო დაბალი ასაკის გოგონების გათხოვებისა და მშობიარობის შემთხვევები კი, საერთოდ, ოფიციალური სტატისტიკის მიღმა რჩება.
ადრეულ ასაკში ქორწინების მაჩვენებლით საქართველოს, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში, ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი აქვს. ადრეული ქორწინების შესახებ ზუსტი სტატისტიკის არქონის მიუხედავად, საჯარო სკოლების მაღალ კლასებში სწავლას, ყოველწლიურად, ასობით მოსწავლე წყვეტს, უმრავლესობა — დაოჯახების მიზნით.
2013 წლის სახალხო დამცველის ანგარიშის მიხედვით, ჩვენში დამკვიდრებული გოგონათა ადრეული ქორწინების პრაქტიკამ ძალიან ბევრი შემაშფოთებელი მხარეები გამოავლინა, განსაკუთრებით — იძულებითი ქორწინების შემთხვევებმა, რაც მოტაცების ან მშობლებს შორის გარიგების შედეგია.
სპეციალისტების შეფასებით, გოგონებისათვის ადრეული ქორწინება ნიშნავს როგორც სწავლისა და განვითარების შეწყვეტას, ასევე ჯანმრთელობის გაუარესებას. სახალხო დამცველის აპარატის მიერ მომზადებული ანგარიშის მიხედვით, გოგონათა მიერ სკოლის მიტოვების ძირითადი მიზეზი ქორწინებაა, რაც, ზოგ შემთხვევაში, თავად არასრულწლოვნის, რიგ შემთხვევებში — მისი მშობლების, გადაწყვეტილებაა.
საქართველოს კონსტიტუციით, დაწყებითი და საბაზო განათლება სავალდებულოა. საქართველოს მართვის საინფორმაციო სისტემის მონაცემებით კი, სავალდებულო საბაზო განათლების დასრულებამდე სწავლის მიტოვების მაჩვენებელი, ქორწინების მიზეზით, ასეთია: 9 კლასის ჩათვლით, ქორწინების გამო, სკოლა მიატოვა: 2012-2013 წლებში — 47-მა მოსწავლემ, აქედან 43 გოგონაა; 2013-2014 წლებში — 71-მა მოსწავლემ, აქედან 67 გოგონაა; 2014-2015 წლებში — 5-მა, აქედან 4 გოგონაა. სულ, ამ პერიოდში სკოლა მიატოვა 123-მა მოსწავლემ, მათგან 114 გოგონაა.
აღნიშნულ პერიოდში განათლების მართვის საინფორმაციო ბაზა ელექტრონული სისტემით ფუნქციონირებდა და ყველა მოსწავლეზე მონაცემები პერსონიფიცირებულია. რაც შეეხება 2011-12 სასწავლო წელს, არსებული ინფორმაციით, სკოლის მიტოვების რაოდენობა, ქორწინების გამო, შეადგენს 64-ს, ანუ 2011-2014 წლებში სკოლის მიტოვების მაჩვენებელი, საბაზო საფეხურის დასრულებამდე, სულ 187-ია.
საქართველოში ქორწინების ასაკი 18 წლიდანაა განსაზღვრული. 2011-2014 წლებში 18 წელს მიუღწეველი მოსწავლეების მიერ სკოლის მიტოვების მაჩვენებელი (საბაზო და საშუალო საფეხურიდან) შეადგენს 249-ს (მათ შორის 238 გოგონა).
„მნიშვნელოვანია, გაძლიერდეს ცნობიერების ამაღლებისაკენ მიმართული აქტივობები და განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმოს მასწავლებლების, მშობლებისა და სამართალდამცავი უწყებების ცნობიერების ამაღლებას ადრეული ქორწინებით გამოწვეული პრობლემებისა და ქვეყანაში არსებული სამართლებრივი რეგულაციების შესახებ,“ — წერია ანგარიშში.
სახალხო დამცველი უჩა ნანუაშვილი მიიჩნევს, რომ ადრეულ ასაკში ქორწინება აღქმული უნდა იყოს, როგორც ქალის მიმართ ძალადობა. საერთაშორისოდ მიღებული განმარტების მიხედვით, ტერმინი „ადრეული ქორწინება“ აღწერს ისეთ იურიდიულ ქორწინებას ან კავშირს, როცა ერთ-ერთი მეუღლის ასაკი 18 წელზე ნაკლებია. ადრეულ ქორწინებას ხშირად მოიხსენიებენ, როგორც „ბავშვთა ქორწინებას“ ან „იძულებით ქორწინებას“.
რეპროდუქციული ჯანმრთელობის ასოციაციის ვიცე-პრეზიდენტის, ჯენარა ქრისტესაშვილის თქმით, საერთაშორისო გამოცდილება აჩვენებს, რომ პრობლემების სიმწვავის შესამცირებლად საჭიროა საჯარო სკოლებში სქესობრივი განათლების შეტანა: „შეყვარებულმა მოზარდებმა უნდა იცოდნენ, როგორ დააღწიონ თავი სქესობრივი ცხოვრების ნაადრევ დაწყებას ისე, რომ არ დაკარგონ ერთმანეთი. ყოველივე ეს კი დიდწილად განსაზღვრავს ფეხმძიმობისა და იძულებითი ქორწინების პრევენციას. პუბერტატი, ანუ სექსუალური მომწიფების პერიოდი, სხვადასხვა დროს იწყება — 13-14 წლის ასაკში ან უფრო ადრეულ ასაკშიც. მაგრამ ეს პროცესი რამდენიმე წელიწადი გრძელდება და მის დასრულებას დრო სჭირდება. ამიტომ, უმწიფრობა განსაზღვრავს იმას, რომ შიდსის და სხვა ინფექციებით დაავადების უფრო მეტი რისკი არსებობს. ასევე, პრობლემაა სამშობიარო ტრავმატიზმიც, რომელიც უფრო მაღალია მოზარდებში, ვიდრე ზრდასრულ ქალებში“. თუმცა, სპეციალისტების შეფასებით, პრობლემა, ფიზიოლოგიურის გარდა, სოციალური და კულტურული თვალსაზრისითაც მნიშვნელოვანია და მის დასაძლევად სახელმწიფოს, სამოქალაქო სექტორისა და მეცნიერების ერთობლივი ძალისხმევაა საჭირო.
აღნიშნულთან დაკავშირებით, სამინისტრო განმარტავს, რომ ჯანსაღი ცხოვრების წესთან დაკავშირებული საკითხები და დემოგრაფიული თემები შესულია ეროვნულ სასწავლო გეგმაში და დაფარულია რამდენიმე საგნის სასწავლო პროგრამაში: საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, სამოქალაქო განათლებასა და ფიზიკურ განათლებასა და სპორტში. საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში ამ საკითხების სწავლება დაწყებითი კლასებიდან იწყება. კერძოდ, ჳ-ვჳ კლასის სტანდარტით გათვალისწინებულია თემები, რომლებიც მოიცავს მოსწავლის პირად ჰიგიენას, ჯანსაღი კვების, უსაფრთხო ქცევის და ელემენტარული წესების დაცვას. საბაზო საფეხურზე მოსწავლე უკვე ფლობს ინფორმაციას ჯანსაღი ცხოვრების წესზე, მავნე ჩვევებზე (მაგალითად, მოწევასთან დაკავშირებულ საკითხებზე) თუ ინფექციურ დაავადებებზე (მაგ., შიდსი, ტუბერკულოზი).
რაც შეეხება რეპროდუქციული ჯანმრთელობის თემებს, ვჳჳჳ კლასის სასწავლო პროგრამა ითვალისწინებს სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებების შესახებ ინფორმაციის მიღებას და რისკების გაცნობიერებას.
მიუხედავად ამისა, საქართველოში, ადრეული ქორწინება და მისი უარყოფითი გავლენები საკმაოდ თვალშისაცემია. ამ მავნე პრაქტიკის შესაჩერებლად, სახალხო დამცველი პარლამენტს წინადადებით მიმართავს, შეცვალოს არასრულწლოვანთა, 16-დან 18 წლამდე მოზარდთა, ქორწინებაზე თანხმობის წესი. ინიციატივის თანახმად, სამოქალაქო ქორწინების კოდექსში საჭიროა შევიდეს ცვლილება, რომლის მიხედვითაც, 16-დან 18 წლამდე პირთა ქორწინებაზე ნებართვის უფლებას მხოლოდ სასამართლო გასცემს და შეისწავლის ქორწინებისთვის პატივსადები მიზეზის არსებობას. დღემდე მოქმედი რედაქციით, არასრულწლოვანები თანხმობას მშობლებისგან იღებდნენ ან არასაპატიო მიზეზის არარსებობის შემთხვევაში, სასამართლოსგან.
რეალურად, პრევენციის თვალსაზრისით, რას შეცვლის აღნიშნული ცვლილება? ამის შესახებ სახალხო დამცველის გენდერული თანასწორობის დეპარტამენტის უფროსი ეკატერინე სხილაძე აცხადებს, რომ საკანონმდებლო სივრცის მოწესრიგება უკვე პრევენციისკენ გადადგმული ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაბიჯია: „ამ ინიციატივის ფარგლებში, მოხდება მშობელთა თანხმობის წესის ცვლილება, რაც იმას ნიშნავს, რომ საკანონმდებლო სივრციდან ამოვიღებთ მშობლის თანხმობას, ეს კი მოგვცემს საშუალებას, გამოვრიცხოთ მშობელთა თვითნებობა და იძულებითი ქორწინების შემთხვევები.“
რას გულისხმობს პატივსადები მიზეზი, ანუ რა შემთხვევაში დართავს ნებას სასამართლო არასრულწლოვანს ადრეულ ქორწინებაზე? როგორც ინიციატივიდან ირკვევა, ყველა შემთხვევაში, პატივსადები მიზეზი ინდივიდუალურია და ის შეიძლება იყოს პირის ორსულობა ან სხვა გარემო ფაქტორები, რაც გარდაუვლად ითვალისწინებს პირთა ადრეულ ქორწინებას. ევროპის წარმატებული ქვეყნები, 16-დან 18 წლამდე ქორწინებასთან დაკავშირებით, სწორედ მსგავს პრაქტიკას მიმართავენ და, როგორც ქალბატონი ეკატერინე სხილაძე განმარტავს, სახალხო დამცველმაც, წინადადების მომზადებისას, ბავშვთა უფლებათა კომიტეტისა და ქალთა დისკრიმინაციის კომიტეტის რეკომენდაციები გაიზიარა, რომლებიც სახელმწიფოებს სწორედ ასეთი ცვლილებების გატარებისკენ მოუწოდებს.
1 აპრილიდან ქორწინების იძულება სისხლის სამართლის დანაშაულად ითვლება — ოჯახის წევრის იძულებით დაქორწინება 2-დან 4 წლამდე თავისუფლების აღკვეთით დაისჯება, იგივე რეგულაცია მოქმედებს არასრულწლოვანთათვის, ანუ მშობლები, რომლებიც არასრულწლოვანს ქორწინებას აიძულებენ, სისხლის სამართლის დამნაშავეებად ცხადდებიან. თუმცა, როგორც აღმოჩნდა, სახალხო დამცველმა ეს შესწორება საკმარისად არ მიიჩნია ადრეული ასაკის ქორწინების პრევენციისთვის. „სახალხო დამცველს მიაჩნია, რომ საკანონმდებლო სივრცის მოწესრიგება ისე უნდა მოხდეს, როგორც შეესაბამება საერთაშორისო ხელშეკრულებებით დადგენილ ვალდებულებებს. რაც მთავარია, მაქსიმალურად უნდა იყოს მორგებული იმ რეალობასთან და საჭიროებებთან, რაც დღეს ქვეყანაში არსებობს. ქორწინების იძულების კრიმინალიზაციის არსებობა, თავისთავად არ გამორიცხავს იმას, რომ სამოქალაქო კოდექსში მშობელთა თანხმობის წესის შეცვლის ჩანაწერი იარსებებს და ამ თანხმობის გამცემი უწყება მხოლოდ სასამართლო იქნება. ერთი მეორეს არ გამორიცხავს, პირიქით, ავსებს და ერთობლიობაში ამ ორი საკანონმდებლო აქტის განხორციელება პრევენციის უკეთეს საშუალებას მოგვცემს.“ — აცხადებს ეკატერინე სხილაძე.
რამდენად დიდია პრობლემა, რომლის გადაჭრასაც სახალხო დამცველი ამ ინიციატივით ცდილობს, ამაზე არსებული სტატისტიკით უკვე მოგახსენეთ, თუმცა, სტატისტიკის მიღმა არსებული ფაქტები უფრო მძაფრი და დასაფიქრებელია.
ომბუდსმენის ინფორმაციით, განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობა ლაგოდეხის რაიონის კაბალის თემშია — ბოლო პერიოდში 20-ზე მეტი ადრეული ქორწინების შემთხვევა დაფიქსირდა, განსაკუთრებით მაღალია იძულებითი ქორწინების შემთხვევები — გოგონათა მოტაცება და გარიგებით ქორწინება.
„კაბალის ¹1 საჯარო სკოლაში საინფორმაციო შეხვედრისას მიღებული ინფორმაციით, ცნობილი გახდა, რომ გოგონები დამამთავრებელ კლასებში განათლების მიღებას წყვეტენ და არ დადიან სკოლაში, რადგან დიდია მათი მოტაცების რისკი. 2014 წლის იანვარ-თებერვალში მოტაცების 3 ფაქტი დაფიქსირდა. აღნიშნულს ადასტურებს სკოლის დირექტორიც. ერთ-ერთი გოგონას ინფორმაციით: „ჩვენი სოფლიდან ერთი გოგო მამამ 10 ძროხად მიჰყიდა 45 წლის კაცს, ამ გოგოს არ უნდოდა ამ კაცზე გათხოვება და სხვასთან ერთად გაიპარა სახლიდან“. მეორე გოგონა ამბობს: „ჩემს მშობლებს ვეუბნები, თუ ძალით გამათხოვებენ, თავს მოვიკლავ. ამას ყოველდღე ვუმეორებ, რომ არ გამათხოვონ.“ — წერია სახალხო დამცველის ანგარიშში.
ანგარიშის მიხედვით, ახალგაზრდები ადრეული ქორწინების მიზეზად, ძირითადად, სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობას ასახელებენ: „ერთ-ერთი გოგონას ინფორმაციით, „მეგობარი ისეთ გაჭირვებაში ცხოვრობდა, საჭმლის საშოვნელად გარეთ უწევდა სიარული. გათხოვდა და იცის, რომ მომავალი გარანტირებული აქვს, მშიერი მაინც აღარ იქნება.“
შემაშფოთებელია, რომ საზოგადოება, რიგ შემთხვევებში, თუ ეს აუმჯობესებს გოგონას სოციალურ მდგომარეობას, ამართლებს ადრეულ ქორწინებას, თუმცა, ხშირ შემთხვევაში, მათ უბრალოდ არ იციან ადრეული ქორწინების რისკების შესახებ. თუ პარლამენტი სახალხო დამცველის ინიციატივას გაითვალისწინებს და მხარს დაუჭერს ცვლილებას 16-დან 18 წლამდე პირთა ქორწინებაზე თანხმობის წესის შეცვლის შესახებ, ეს ავტომატურად გულისხმობს იმას, რომ სასამართლოს გარდა, ასეთი ტიპის ქორწინების რეგისტრაციაზე თანხმობის გაცემის უფლება არ ექნება არავის, მათ შორის არც მშობლებს. ამით კი, ვინ იცის, რამდენ მოზარდს ვიხსნით ნაადრევი ქორწინების რისკებისგან და მოსწავლე გოგონებს ნაადრევად დაკისრებულ მეუღლისა და დედის „ტვირთს“ შევუმსუბუქებთ. რაც მთავარია, ადრეული ქორწინების პრევენცია მნიშვნელოვნად შეამცირებს ადრეულ ორსულობებს და მასთან ასოცირებულ დედათა სიკვდილიანობას, ავადობას და არასრულწლოვან გოგონებს განვითარების შესაძლებლობას მისცემს, რაც, ზოგადად, ქვეყნის განვითარების პროცესზეც აისახება.
|