თბილისი ქართულ საისტორიო წყაროებში თავდაპირველად მოხსენიებულია IV საუკუნის 60-იანი წლების ამბებთან დაკავშირებით, როცა სასანიანთა ირანის სახელმწიფო ქართლში პოლიტიკური ბატონობის განმტკიცებისათვის იბრძოდა.

ეს ცნობა საისტორიო თხზულების `მოქცევაЎ ქართლისაЎ~-ს ანონიმ ავტორს ეკუთვნის, რომლის მოღვაწეობის ხანა VII (ან IX) საუკუნით თარიღდება.

ფეოდალური ხანის საქართველოს ქართული საისტორიო წყაროები ჩვენს დედაქალაქს საერთოდ ტფილისს უწოდებენ, ტფილისი ეწოდება მას VI საუკუნის ანონიმის `ევსტათე მცხეთელის მარტვილობაში~ და მომდევნო ხანის სხვა თხზულებებში.

`ტფილი~, რომელიც საფუძვლად უდევს თბილისის სახელს და თბილს ნიშნავს, ძირეული ქართული სიტყვაა და მას შესატყვისები მოეძებნება ჭანურ-მეგრულსა და სვანურში.

ქართველი მემატიანის ცნობას, რომ ამ პუნქტს IV საუკუნეში უკვე ეწოდებოდა ტფილისი, რამდენადმე მხარს უჭერს IV საუკუნის მეორე ნახევრის საგზაო რუკა, შედგენილი რომაელი გეოგრაფის კასტორიუსის მიერ, რომელიც არსებულ ლიტერატურაში `პევტინგერის ტაბულის~ სახელითაც იხსენიება.

VII საუკუნის დასაწყისიდან, ხანგრძლივი ბრძოლის შემდეგ, ქართლში საბოლოოდ ქრისტიანობის მართლმადიდებლური მრწამსი დამკვიდრდა. ამ დროიდან ერისმთავრებმა და თბილისის არისტოკრატიული მოსახლეობის წარმომადგენლებმა დიდი საეკლესიო მშენებლობა გააჩაღეს.

VII-VIII საუკუნეებში თბილისში, მარიამის სახელობის ეკლესიისა და სიონის ტაძრის გარდა, არაერთი სხვა ეკლესიაც აშენდა. VIII საუკუნეში თბილისში უკვე რამდენიმე ეკლესია იყო. ამ ხანის სულიერ და მატერიალურ კულტურას ატყვია ქრისტიანული თემატიკისა და იდეოლოგიის ძლიერი გავლენა. თავისთავად ქრისტიანობა, წმინდა პრაქტიკული ხასიათის მოთხოვნილებებიდან გამომდინარე, იძულებული იყო დიდი ყურადღება მიექცია სამწიგნობრო საქმის განვითარებისათვის; როგორც ცნობილია, ქრისტიანული ღვთისმსახურების აღსრულების დროს იკითხებოდა ადგილები `საღვთო წერილის~ წიგნებიდან. სწორედ ამიტომ იყო, რომ ქრისტიანობის გავრცელების პირველ პერიოდში მწიგნობრული კულტურის მატარებლები უმთავრესად სამღვდელოების წარმომადგენლები იყვნენ.

სამღვდელოებამ იმთავითვე შექმნა განსაკუთრებული ორგანიზაციები, რომლებიც ეკლესიის მსახურთა კადრებს ამზადებდნენ, ზრუნავდნენ წიგნადი ფონდის შექმნისათვის და მისი გავრცელებისათვის მორწმუნე ქრისტიანთა შორის. ასე გაჩნდა პირველი სკოლები ქრისტიანულ ეკლესიებთან, საეპისკოპოსო კათედრებთან, ცოტა უფრო გვიან კი - მონასტრებთან. ისინი თანდათანობით გადაიქცნენ სასწავლო-სასკოლო ცენტრებად და მსხვილ კულტურულ-საგანმანათლებლო კერებად.

თუ როგორ იყო მოწყობილი პირველი საეკლესიო თუ სამონასტრო სკოლები თბილისში, ამაზე მსჯელობა პირდაპირი და ზუსტი ისტორიული ცნობების უქონლობის გამო ძნელია, მაგრამ ისინი ორგანიზებული უნდა ყოფილიყო იმ ტიპური ქრისტიანული სკოლების ანალოგიის მიხედვით, რომელნიც მრავლად ჩამოყალიბდნენ საერთოდ ქრისტიანულ ქვეყნებში და მათ შორის საქართველოშიც. აღნიშნულ ხანაში წინა აზიასა და ბიზანტიაში შემოიღეს საპატრიარქო, საეპისკოპოსო, სამონასტრო და საეკლესიო სკოლები. ამათგან, ყველაზე გავრცლებული ტიპი იყო საეპისკოპოსო და საეკლესიო სკოლები, რომელნიც არსებობდნენ ქალაქის მსხვილ საეპისკოპოსო კათედრებსა და ეკლესიებთან. ასეთი სკოლების კლასიკურ მოდელს წარმოადგენდა ცნობილი ნაზიბინის სკოლა, რომლის ძირითად დამახასიათებელ თვისებას შეადგენდა პრაქტიციზმი: მწიგნობარი ბერ-მონაზვნების აღზრდა და ეკლესიის მსახურთა მომზადება. სასწავლო მასალაც ეკლესიის მსახურთა მომავალი კადრებისათვის შესაბამისად იყო შერჩეული. უმთავრეს საგნებად აქ ითვლებოდა: ეგზეგეტიკა, ე.ი. ბიბლიური ტექსტების შესწავლა და ახსნა-განმარტება; ჰომილეტიკა, ანუ ეკლესიაში საჯაროდ სწავლა-მოძღვრების წარმოება; ლიტურგიკა; ჰიმნოგრაფია (საეკლესიო გალობა).

ქრისტიანობის ოფიციალურ რელიგიად აღიარების პირველ პერიოდში თბილისში, საფიქრებელია, სწორედ ასეთი ტიპის სკოლები უნდა გახსნილიყო. ამ მოსაზრებას მყარ და რეალურ საფუძველს უქმნის `ადრექრისტიანული~ ხანის (IV-VII სს.) თბილისის ისტორიის შემდეგი ფაქტები~: 506 წლის ქ. დვინის საეკლესიო კრების აქტებიდან ნათლად ჩანს, რომ თბილისში ამ დროისათვის უკვე არსებობდა საეპისკოპოსო კათედრა, კერძოდ, `ეპისტოლეთა წიგნში~ დაცულ ამ საეკლესიო კრების მონაწილეთა ნუსხაში ერთ-ერთ საპატიო ადგილას იხსენიება ტფილისის ეპისკოპოსი საჰაკი.

ვახტანგ გორგასლის მეფობის დროს, 472-484 წწ. გატარებული საეკლესიო რეფორმების შედეგად, ქართული ქრისტიანული ეკლესია ავტოკეფალური ხდება. მან მოიპოვა კათალიკოსის დამოუკიდებლად არჩევის უფლება. მისი შინაგანი ორგანიზაცია სულ უფრო და უფრო მძლავრი გახდა, გათავისუფლდა ანტიოქიის საპატრიარქოს გავლენისაგან. აღნიშნულ ხანაში თბილისში ფართოდ გაიშალა კულტურულ-საგანმანათლებლო და სამეცნიერო საქმიანობა. თბილისელი სწავლულები აქტიურად მონაწილეობდნენ ქრისტიანული მსოფლმხედველობის საკითხების ზოგად-თეორიულ დამუშავებაში, ჰქმნიდნენ ორიგინალურ ქართულ ლიტერატურას მწერლობისა და მეცნიერების სხვადასხვა დარგებში, ყალიბდებოდა სწავლა-განათლების თვალსაჩინო ცენტრები.

უნდა ვიფიქროთ, რომ თბილისში V-VII სს-ში წარმოქმნილი ქრისტიანული რელიგიის კერები - ანჩისხატი (მარიამ წმინდა), ქაშუეთი, სიონი - მარტო წმინდა საკულტო-საეკლესიო ცენტრები კი არ იყო, არამედ მათ განათლებისა და სასწავლო-სასკოლო დანიშნულების მისიაც ჰქონდათ დაკისრებული. თბილისის ამ დასახლებულ პუნქტებში უნდა გახსნილიყო ჩვენ მიერ ზემოთ აღწერილი საეპისკოპოსო და საეკლესიო ტიპის სკოლები. სწორედ მათ ირგვლივ უნდა ყოფილიყვნენ შემოკრებილნი იმდროინდელი თბილისის სწავლა-განათლების საქმისა და ლიტერატურის წარმომადგენლები.

VII საუკუნის დამდეგს თბილისის კულტურულ-საგანმანათლებლო და სასწავლო-სამეცნიერო შემოქმედებითი ცხოვრების მეთაური ჩანს კირიონ I, ქართლის კათალიკოსი (599-614 წწ.), რომელმაც თავისი პრაქტიკული საქმიანობით დიდად შეუწყო ხელი თბილისში განათლების, მეცნიერებისა და ლიტერატურის შემდგომ განვითარებას. მისი თაოსნობით თბილისი გადაიქცა ქართული მწიგნობრობის დიდ კერად. განსაკუთრებით აღსანიშნავია კირიონ I-ის პატრიოტული მოღვაწეობა, იგი მედგრად იდგა ქართული ეკლესიისა და ეროვნული კულტურის სადარაჯოზე.

ამ ხანებში თბილისის სიონის ტაძარში არსებულა საკმაოდ მდიდარი ბიბლიოთეკა-წიგნსაცავი, სადაც ინახებოდა იმდროინდელ ცივილიზებულ მსოფლიოში უკვე ცნობილი კანონიკური მწერლობის ძეგლები. კერძოდ, როგორც ეს ნათლად ჩანს კირიონის მიერ აბრაამ სომეხთა კათალიკოსისადმი გაგზავნილი ერთ-ერთი საპასუხო ეპისტოლედან, VII ს-ის თბილისელ სწავლულ მეცნიერებს ხელთ ჰქონდათ მსოფლიო საეკლესიო კრებების ძეგლისწერთა წიგნები, რომელთაც ისინი მეტად ოსტატურად იყენებდნენ რელიგიური კამათის დროს. ამასთან დაკავშირებით ივ. ჯავახიშვილი წერს: `სრული უეჭველობითა ჩანს, რომ VI-VII სს. საქართველოს ეკლესიას მსოფლიო კრებების ძეგლისწერათა წიგნი ჰქონია და ამგვარად ქართული კანონიკური მწერლობა, ამ შემთხვევაში მსოფლიო ეკლესიის კანონების თარგმანების სახით მაინც, უკვე არსებობდა~.

თბილისის წიგნსაცავები მეზობელი ქვეყნების მეცნიერთათვისაც კარგად ყოფილა ცნობილი. მაგალითად, უხთანესს თავისი თხზულების წერის დროს, როდესაც სომეხ ეპისკოპოს მოსე ელივარდელსა და კირიონ ქართლის კათალიკოსს შორის მიმოწერის მასალები დასჭირდა და იგი ვერ აღმოაჩინა სომხურ ენაზე არსებულ სათანადო კრებულებში, გადაწყვიტა მათი ქართული შესატყვისების მოძებნა თბილისის წიგნსაცავებში. დაკარგული ეპისტოლეების ქართული ვარიანტები უხთანესმა მართლაც აღმოაჩინა `საკვირველნაშენ და საოცარ, სახელოვან და გამოჩენილ დიდ დედაქალაქ თბილისში~, ათარგმნინა და შეიტანა თავის თხზულებაში.

XI-XII სს-ისა და XIII ს. დასაწყისის თბილისში სასკოლო განათლებისა და სკოლების არსებობის შესახებ წერილობით წყაროებში პირდაპირი ცნობები არ მოგვეპოვება, მაგრამ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ სკოლები არსებობდა თბილისის ისეთ საეკლესიო და საკულტო კერებში, როგორიც იყო: ანჩისხატის ბაზილიკური ეკლესია, სიონის ტაძარი, `ლურჯი მონასტერი~, განსაკუთრებით კი მეტეხის ტაძარი, რომელიც სამეფო კარის ეკლესიას წარმოადგენდა. ამავე დროისთვის, როგორც ჩანს, თბილისში გავრცელებული ყოფილა აგრეთვე კერძო სახის საშინაო სწავლება. საშინაო სწავლების ტრადიცია ძველთაგანვე არსებობდა თბილისში და უმთავრესად კარისა და დიდგვარიანი ოჯახის შვილების აღზრდასთან დაკავშირებით გვხვდება.

თამარ მეფის აღზრდას მეთვალყურეობდა მისი მამიდა რუსუდანი, რუსუდანისავე სახლში იზრდებოდა დავით სოსლანი, შემდგომში თამარის ქმარი, რომელიც რუსუდანს `მოეყვანა საზდელად სახლსა შინა მისსა~.

XI-XII სს-ის თბილისში სასკოლო განათლების არსებობისათვის ხელი უნდა შეეწყო იმ გარემოებასაც, რომ ამ პერიოდში ქართველებმა კარგად გაიცნეს ბიზანტიური სკოლა. მრავალი ქართველი, დიდგვარიან ფეოდალთა ოჯახების წარმომადგენელი ბიზანტიის სკოლაში იძენდა ბერძნულ განათლებას. სომეხი ისტორიკოსის ვარდან დიდის ცნობით, დავით აღმაშენებელმა საბერძნეთში გაგზავნა 40 ახალგაზრდა იქაურ სკოლებში სწავლის მისაღებად და მთარგმნელობით ხელოვნებაში გასაწვრთნელად.

თბილისის, როგორც განათლებისა და მეცნიერების მძლავრი ცენტრის, როლი მთელი სიდიადით გამოვლინდა XII საუკუნეში, სახელდობრ მას შემდეგ, როცა იგი დავით აღმაშენებელმა, 1122 წელს, მუსლიმან დამპყრობელთა უღლისაგან გაათავისუფლა. ამიერიდან თბილისი ქართული ფეოდალური მონარქიის მთელი კულტურული ცხოვრების ცენტრად იქცა.

თბილისში განათლებისა და მეცნიერების ზრდა-განვითარებას ხელს უწყობდა თვით ქართველ მონარქთა (დავით აღმაშენებელი, დემეტრე I, თამარი) მეცენატობა. ქართველი მეფეები არა მარტო ხელს უწყობდნენ მეცნიერებისა და სწავლა-განათლების წინსვლასა და განვითარებას, არამედ, შეძლებისდაგვარად, საკუთარი წვლილიც შეჰქონდათ ამ დიდ საქმეში.

XI-XIII სს-ის თბილისში, სამეფო კარზეა შეთხზული `ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითისა~ (დავით აღმაშენებლის ისტორია), `ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი~ და სხვა არაერთი პირველხარისხოვანი საისტორიო ნაშრომი.

`ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითის~ გადმოსცემს XI-XII სს-ის საქართველოს ისტორიას. ავტორის ვინაობა დადგენილი არ არის, მაგრამ, როგორც მისი თხზულების შინაარსიდან ჩანს, ის დავითის თანამედროვე, პირადად მასთან და სამეფო კარზე ძალზე დაახლოებული პირი იყო. თხზულება დაწერილია 1123-1126 წლებში.

XVI-XVII საუკუნეებში ქართულ კულტურას გამოცოცხლება-აღორძინება დაეტყო. ეს განსაკუთრებით საგრძნობი გახდა XVII საუკუნის მეორე ნახევრიდან. ამ დროის ქართული კულტურა საზრდოობდა საკუთარი ისტორიული მემკვიდრეობით, ეროვნულ ნიადაგზე ამუშავებდა დასავლეთისა და აღმოსავლეთის კულტურულ მიღწევებს და გავლენას ახდენდა უშუალო მეზობელთა განვითარებაზე. მიუხედავად იმისა, რომ XVI-XVII საუკუნეებში ქართველი ხალხი დაძაბულ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ ბრძოლას ეწეოდა უცხოელ დამპყრობელთა წინააღმდეგ, ფეოდალური საზოგადოების პროგრესული მოღვაწენი, შეძლებისდაგვარად, ზრუნავდნენ სწავლების, აღზრდისა და განათლების გაუმჯობესება-განვითარებისათვის. მათ კარგად ესმოდათ, რომ განათლებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა დამოუკიდებლობისა და ერთიანობისათვის ბრძოლაში. განათლების მთელ მაშინდელ სისტემას ქრისტიანულ-რელიგიური მსოფლმხედველობა განსაზღვრავდა. ეს სისტემა ფეოდალურ-ბატონყმური ურთიერთობის განმტკიცებას ემსახურებოდა, მაგრამ, ამასთან, იგი მძლავრ იდეურ საშუალებას წარმოადგენდა დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლთა რიგების შეკავშირებისა და განმტკიცებისათვის.

XVI-XVII საუკუნეებში კულტურისა და განათლების ერთ-ერთი ცენტრი თბილისი იყო. აქ, ისე როგორც სხვაგან, მოზარდთა სწავლა-აღზრდა და განათლება მეფეთა და სხვა ფეოდალთა ოჯახებში და სკოლებში ხდებოდა.

საოჯახო აღზრდა-განათლებას, როგორც ჩანს, მაშინდელი განათლების სისტემაში უფრო მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა, სასკოლო განათლებას კი, ყიზილბაშთა და ოსმალთა ბატონობისა და მუდმივი ომიანობის პირობებში, თითქმის გადაულახავი დაბრკოლებები ეღობებოდა.

სამეფო კარზე მეფეთა ოჯახების წევრები განათლებას ღებულობდნენ აღმზრდელ-მასწავლებელთა მეშვეობით, შემდეგ კი თვითგანათლების გზით. ასე მიიღეს იმ დროისათვის ბრწყინვალე განათლება ვახტანგ V-ის შვილებმა: არჩილმა, გიორგიმ, ლევანმა და სხვებმა: `აღზარდნა მეფემან ესენი დიდად სახელოვანნი და პატიოსანნი ძენი და ასულნი თўსნი მრავლითა ფუფუნებითა და საЈელმწიფოსა სწავლითა და სიბრძნე-მეცნიერებითა. პირველად განსწავლნა საღმრთოთა წერილთა სწავლა-თარგმანებათა და განმარტებათა მიერ, ხოლო უმეტესად საეროთა და სავაჟკაცოთა მЈედრობითა გამოცდილობითა ყოვლითურთ, სამამაკაცო ზნეობითა ესრედ სახედ, რომე არაოდეს არა აღზრდილ არს საქართველოსა შინა მათებრივ არცა ძენი მეფეთანი და არცა დიდებულთანი~. სულხან-საბა ორბელიანი, ოჯახში მიღებული განათლების შემდეგ, 21 წლის ასაკში შეუდგა სპეციალურად გალობის შესწავლას სათანადო სპეციალისტის ხელმძღვანელობით, შემდეგში მან თავის ბრწყინვალე ენციკლოპედიურ განათლებას თვითგანვითარების გზით მიაღწია. ის იყო ქართული კულტურის გამოჩენილი მოღვაწის, ვახტანგ VI-ის აღმზრდელ-მასწავლებელი.

აღნიშნული პერიოდის თბილისში არსებობდა სკოლებიც. XVIII საუკუნეში თბილისის სიონის ტაძართან არსებულ სკოლაში ასწავლიდა საეკლესიო მოღვაწე ისააკი (გარდაიცვალა, დაახლოებით, 1697 წ.), რომელიც ცნობილი ყოფილა აგრეთვე როგორც მრავალი საღვთისმეტყველო წიგნის გადამწერი. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სიახლე იყო კათოლიკე მისიონერების მიერ სკოლების დაარსება. პირველი კაპუცინები (კათოლიკური ბერების ორდენის წარმომადგენლები), რომლებმაც აქ სკოლა დააარსეს, თბილისში ჩამოვიდნენ 1662-1663 წლების მიჯნაზე. მათი მიზანი იყო კათოლიკობის პროპაგანდისტების აღზრდა და ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის რომის კათოლიკური ეკლესიისადმი შეერთებისათვის ნიადაგის მომზადება. ამ მიზნისათვის აუცილებელი იყო ქართული ენის შესწავლა, რაც მათ მოკლე ხანში წარმატებით განახორციელეს. თბილისის ეს მისიონი აღმოსავლეთის მისიონებში ყველაზე უფრო ნაყოფიერად ითვლებოდა.

კაპუცინების მიერ თბილისში დაარსებულ სკოლაში 1668 წლისათვის 25 მოსწავლე ირიცხებოდა, 1675-1676 წლებში - 40-50, 1683 წ. - 30, ხოლო 1698 წ. 40. სკოლაში ასწავლიდნენ ქართულ წერა-კითხვას, იტალიურს, ლათინურს, ქრისტიანულ მოძღვრებას, გალობას, ანგარიშს, მოსწავლეთაგან ყველა ბოლომდე არ რჩებოდა სკოლაში. მისიონერების ცნობით, ბევრნი, როცა 8-10 წელს მიაღწევდნენ და ქართულ წერა-კითხვას ისწავლიდნენ, მშობლებს გაჰყავდათ და ხელობის შესასწავლად აყენებდნენ. სკოლაში მომზადებული ბავშვებიდან ყველაზე უფრო ნიჭიერებს, 15-20 წლის ასაკში ხშირად რომში აგზავნიდნენ პროპაგანდის კოლეგიაში სწავლის გასაგრძელებლად. 1679 წ. თბილისის სკოლაში აღზრდილთაგან 5 გამზადებული ყოფილა რომში გასაგზავნად, რომელთაგან XVII საუკუნის 80-იან წლებში ცნობილია ენიბეგაანთ ზალინა, რომელიც მეფის მდივანი და თარჯიმანი იყო ქართულ, სომხურ, სპარსულ, თათრულ და იტალიურ ენებში.

ზოგი ქართველი ფეოდალი თვითონ აგზავნიდა შვილს იტალიის სხვა ქალაქებში სწავლის მისაღებად. XVII საუკუნის 70-80-იანი წლების მიჯნაზე ერთი ქართველი, რომლის ვინაობა უცნობია, სწავლობდა ნეაპოლის სკოლაში.

განათლების გავრცელების საქმეს ემსახურებოდა წიგნების გადაწერა. კულტურული მემკვიდრეობის დაცვისა და განათლების გავრცელებისათვის ზრუნავდნენ ლუარსაბ I, სიმონ I, მარიამ დედოფალი (როსტომ მეფის მეუღლე), ვახტანგ V, გიორგი XI და სხვ. ცნობილი კალიგრაფები და გადამწერები იყვნენ ზემოხსენებული ისააკი, ელისე თბილელი-საგინაშვილი (XVII ს. პირველი ნახევარი და შუა წლები).

თბილისის სიონის ბიბლიოთეკის შექმნა-გამდიდრებაში უდიდესი ღვაწლი მიუძღვის იოსებ სააკაძეს, „დიდმოურავიანი“-ს ავტორს, რომელიც თბილისის ეპისკოპოსად იყო 1661-1688 წლებში. ყველა ეკლესია-მონასტერს თავისი წიგნსაცავი ჰქონდა, რომელთა ხელნაწერ წიგნებს იყენებდნენ როგორც საეკლესიო პრაქტიკისათვის, ისე სწავლა-აღზრდის საქმეში.

ქართული კულტურის მესვეურები ხედავდნენ, რომ XVII ს. მეორე ნახევრიდან „შეერიათ ქართველთა“ ყიზილბაშური, „უგვანო“ წეს-ჩვეულებანი. საჭირო იყო ეროვნული ქართული კულტურის შენარჩუნებისათვის ბრძოლის გაჩაღება. ამ საქმეში უდიდესი როლი შეასრულა ვახტანგ VI-მ. მან თავის ირგვლივ დარაზმა კულტურის მოღვაწეთა საკმაოდ მრავალრიცხოვანი დასი, რომელმაც დიდი სამუშაოები გაშალა, თბილისის სამეფო კარი „ერთგვარ პატარა აკადემიად“ იქცა (ა. ბარამიძე).

„სწორედ გასაოცარი ხანა იყო ეს ხანა. - წერდა ივ. ჯავახიშვილი - ასეთი დაუღალავი მედგარი მუშაობა, რომელსაც ერთი საზოგადო მიმართულება ჰქონდა, ფართო და ღრმა ნიადაგი ეპყრა, უფლებას გვაძლევს ქართული მწერლობის ამ ხანას ენციკლოპედიური დავარქვათ სახელად, თითქმის ყველა იმდროინდელი მოღვაწის აზრი და გონება იმ ფიქრისაკენ იყო მიმართული, რომ ქართველი ხალხის შემოქმედებითი ნიჭის მრავალი საუკუნის ნამუშევარი და ნაჭირნახულევი შეეკრიბათ, შეესწავლათ და შთამომავლობისათვის დამთავრებული, ყოველმხრივი წარმოდგენა და ცოდნა გადაცეათ. ამ დიდი საქმის მოთავედ და სულისჩამდგმელად დიდებული, დაუვიწყარი ვახტანგი იყო“.

აღნიშნული დიდი საქმის ძირითადი ცენტრი იყო თბილისი. XVIII საუკუნის პირველ მეოთხედში ქართული ფეოდალური კულტურის მოღვაწენი იყვნენ: თვით ვახტანგ VI, სულხან-საბა ორბელიანი, ონანა ქობულაშვილი, დომენტი ბაგრატიონი, გივი თუმანიშვილი და სხვა მრავალი. „ამ კულტურულ გარემოში გაიზარდა აგრეთვე ქართველ მეცნიერთა და მწერალთა ის სახელოვანი თაობა, რომელმაც შემდეგში რუსეთში განაგრძო თავისი ნაყოფიერი საქმიანობა“ (ლ. მენაბდე).

ეროვნული კულტურის მძლავრი კერის ჩამოყალიბება თბილისში უაღრესად საჭირო იყო, რადგან ვახტანგ VI-ის სიტყვებით რომ ვთვქათ, იმ დროს საქართველო „მრავალგზის მტერთაგან მოოხრებული იყო და არღა დაშთომილ იყო ქართულსა ენასა ზედა სწავლა ესე ფილოსოფოსთა“ (რის გამოც) „სხვათა ენის კაცნი ქართველთა ეკიცხებოდნენ“.

ვახტანგი იყო „ყრმათათვის დიდად მოღვაწე და სწავლა-შემატების გულს-მოდგინე“.

სწალვა-განათლების განვითარებაში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა სულხან-საბა ორბელიანმა. მის მიერ შედგენილი საყოველთაოდ ცნობილი ლექსიკონი („სიტყვის კონა“) სასწავლო წიგნად იყო გამიზნული. ასევე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საბას მიერვე დაწერილ წიგნს - „სიბრძნე სიცრუისა“. იგი წარმოადგენს დიდაქტიკურ-მორალისტური ხასიათის ნაწარმოების ნიმუშს, რითაც ავტორმა „ახალი“, ორიგინალური იდეები წარმოაყენა მომავალ თაობათა აღზრდა-განათლების დარგში და პედაგოგიკური აზროვნება მეცნიერულ ნიადაგზე დაამკვიდრა.

განათლებისა და მეცნიერების წარმატების საყრდენი გახდა თბილისში დაარსებული სტამბა. იგი მოეწყო რუმინეთის საეკლესიო-პოლიტიკური მოღვაწის - წარმოშობით ქართველის - ანთიმოზ ივერიელის აქტიური დახმარებით. ამისთვის ანთიმოზმა აქ მოავლინა თავისი მოწაფე უნგრო-ვლახელი მიხაილ იშტვანოვიჩი.

ქართული სტამბა 1708-1709 წლებში მოეწყო. სტამბისათვის მეფის სასახლესთან ააგეს „სახლები“ ანჩისხატისა და სიონის ტაძრებს შორის.

1709-1712 წწ. თბილისის სტამბაში დაიბეჭდა 14 წიგნი, რომელთაგან 11 სასულიერო ხასიათისა იყო, 2 - სასწავლო სახელმძღვანელო. 1712 წ. გამოიცა შოთა რუსთაველის გენიალური ქმნილება „ვეფხისტყაოსანი“. მისი პირველი მეცნიერული გამოცემა პირადად ვახტანგ მეფემ განახორციელა; ამისათვის მან დიდი ფილოლოგიურ-რედაქციული სამუშაოები ჩაატარა.

„ვეფხისტყაოსნის“ გამოცემას ვახტანგმა დაურთო ბოლოსიტყვაობა, რომელსაც „თარგმანი“ (განმარტება) უწოდა: დაასაბუთა გამოცემის აუცილებლობა, დასაბამი დაუდო უკვდავი ძეგლის მეცნიერულ-კრიტიკულ შესწავლას და მეცნიერულ რუსთველოლოგიას. „ვეფხისტყაოსნის“ გამოცემას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ქართული ლიტერატურის მომავალი განვითარებისათვის.

XVIII ს. პირველ მეოთხედში ფართოდ გაიაშალა მეცნიერული მუშაობაც.

მშობლიური ისტორიის შესწავლაზე მუშაობდა XVIII ს. დიდი ქართველი ისტორიკოსი ვახუშტი ბაგრატიონი, რომელმაც თავისი კაპიტულრი ნაშრომი „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“, ანუ საქართველოს ისტორია, მოსკოვში დაასრულა 1745 წ.

ვახუშტიმ რუსულიდან თარგმნა მსოფლიო გეოგრაფიის სახელმძღვანელო, რომელსაც 21 ფერადი რუკა დაურთო და საქართველოს შესახებ ცნობებს თავისი შენიშვნები დაუმატა.

XVIII ს. პირველი მეოთხედის მეცნიერებს უყურადღებოდ არ დაუტოვებიათ სხვა დისციპლინებიც. ვახტნაგ VI-მ შეადგინა ასტრონომია-კოსმოგრაფიის მოკლე კურსი, რომელშიაც განმარტებულია სხვადასხვაგვარი ცნებები თუ ტერმინები.

ვახტანგ VI-ს შეუდგენია აგრეთვე „წიგნი ზეთების შეზავებისა და ქიმიის ქმნისა“, იგი თვითონაც აწარმოებდა ქიმიურ ცდებს. ამავე სახელმძღვანელოზე უმუშავნია ვახუშტი ბატონიშვილსაც, რომელსაც მისთვის ფიზიკისა და ქიმიის დარგში ცდების საწარმოებლად მაშინ ხმარებულ ხელსაწყოთა ზოგიერთი ნახაზი დაურთავს.

XVIII ს. 40-90-იან წლებში მდგომარეობა მკვეთრად შეიცვალა ქართლში თეიმურაზ II-ისა და კახეთში ერეკლე II-ის გამეფების (1744 წ.), უფრო ზუსტად, ნადირ შაჰის გარდაცვალების შემდეგ (1747 წ.)

ქვეყნის კულტურული განვითარების მთავარი მზრუნველი და ხელშემწყობი ერეკლე II იყო, რომელსაც მხარში განათლებული ბატონიშვილი - ანტონ I ედგა. ერეკლესა და ანტონს მიაჩნადთ, რომ საქართველოს დაწინაურებისათვის საჭიროა „მამულსა შინა ჩუენსა განმრავლდნენ მეცნიერებითნი ნათელნი“, ერეკლესა და ანტონის ასეთი საქმიანობა უკვე 40-იანი წლებიდან დაიწყო, მაგრამ მას საგარეო-პოლიტიკური ვითარება დიდხანს აფერხებდა.

შედარებით უფრო ხელსაყრელი პირობები განათლებისა და მეცნიერების განვითარებისათვის 70-იან წლებში შეიქმნა. ეს პერიოდი დაახლოებით 1770-1785 წწ. მოიცავდა: „ჟამსა ამას, ფრიად ბედნიერებასა შინა იყო წარმართებულ სამეფო ქართლისა და კახეთისა; რამეთუ განევლო წელსა რაოდენსამე, რომელ არღარა მიეღო ოხრება არცა უცხო თესლთაგან, არცა სრვისა და არცა სიყმილისგან, ხოლო უმეტეს ყუაოდა შორის ყოველსა საქართველოსა ქალაქი ტფილი ყოვლითა წარმართებითა“. მაშინდელი საზოგადო მოღვაწენი დიდად აფასებდნენ ერეკლე II-ის როლს „საქართველოსა შინა მეცნიერებითისა ოქროსა საუკუნოისა შემოყვანისათვის“.

XVIII ს. მეორე ნახევარი თბილისის ისტორიაში განათლების წარმატების პერიოდია. დავით ბატონიშვილი არ აჭარბებდა, როცა ერეკლე II-ის დროინდელ საქართველოში სახალხო განათლების არსებობაზე წერდა. ერეკლე II-სა და ანტონ I-ს განათლების განვითარება უმნიშვნელოვანეს სახელმწიფო საქმედ მიაჩნდათ.

კათალიკოს ანტონ I-ის აზრით, განათლების შუქი თანაბრად უნდა ეფინებოდეს „მაღალთა და მდაბალთა“. განათლების განვითარების თვალსაზრისით მას იდეალად ესახებოდა ის მდგომარეობა, რაც მაშინ „რუსთა... ფრანცისთა..., ანგლიელთა, პრუსიელთა“ ქვეყნებში არსებობდა.

სწორედ ამ მოსაზრებით იყო განპირობებული ერეკლე II-ისა და ანტონ :I-ის პოლიტიკა განათლების დარგში, რასაც სულ მოკლე ხანში საყურადღებო შედეგი მოჰყვა; ყველაზე უფრო თვალსაჩინოდ ეს შედეგი სამეფოს დედაქალაქში გამოჩნდა.

1755 წ. 1 იანვარს თბილისში, ანჩისხატის ეკლესიის ეზოში, გაიხსნა „სემინარია ფილოსოფიისა“ - უმაღლესი სასულიერო სასწავლებელი. სემინარია მეფის ხარჯზე არსებობდა. მას განაგებდა მეფის დანიშნული რექტორი. სემინარიაში ასწავლიდნენ ქართულ წერა-კითხვას, გრამატიკას, რიტორიკას, სქოლასტიკას, ისტორიას, ფილოსოფიას (საკუთრივ ფილოსოფიას, ფიზიკას, მეტაფიზიკას, მორალის ფილოსოფიას, ლოგიკას), თეოლოგიას, მღვდელთმსახურების წესებს, არითმეტიკას, მათემატიკის საფუძვლებს... სემინარიის სახელმძღვანელოები (ორიგინალური ან კომპილაციური) შექმნა ანტონ I-მა. სემინარიის პროგრამა რუსეთის სემინარიების პროგრამათა მიხედვით იყო შედგენილი. სწავლება წარმოებდა ლექციური სისტემით, სწავლის დამთავრებისას უწყობოდა აქტი, - საზეიმო შეკრება-გამოცდა, რომლის დროსაც იმართებოდა კურსდამთავრებულთა პაექრობა-შეჯიბრი. აქტს ზოგჯერ მეფე და კათალიკოსიც ესწრებოდნენ.

თბილისის სემინარიაში თავადაზნაურთა და სასულიერო პირთა შვილებს ღებულობდნენ, მდაბიონი სემინარიაში იშვიათად ხვდებოდნენ.

1741—1755, 1763 წლებში თბილისში არსებობდა კათოლიკეთა სასწავლებელი, რომელშიც გარდა საღვთისმეტყველო საგნებისა ასწავლიდნენ ლათინურ, იტალიურ, ფრანგულ და ქართულ ენებს, არითმეტიკას...

არსებობს ცნობა, რომ 1780-1781 წწ. ი. რაინეგსი და კათოლიკე პატრები მეფის სასახლეში სამეფო ოჯახის წევრებს ასწავლიდნენ ლათინურ, იტალიურ, ფრანგულ და გერმანულ ენებს. იმავე ცნობით, რაინეგსს თბილისში გუახსნია სამედიცინო სკოლა. ამს კოლაში პატრებისაგან მედიცინის საფუძვლები შეუსწავლიათ, სხვათა შორის, ცნობილ ქართველ ექიმებს - ანტონ და თათულა ყარაშვილებს და სოლომონ I-ის ექიმს ისარლოვს.

XVIII ს. მეორე ნახევრის თბილისში არსებობდა კერძო დაწყებითი სასწავლებლების ფართო ქსელი, ქართველთათვის ასეთი სკოლები იყო ნათლისმცემლის, კალოუბნის, სიონის, ქაშვეთის, მეტეხისა და ანჩისხატის ეკლესიებთან. სკოლებში ასწავლიდენნ: საღვთო სჯულს, ქართულ წერა-კითხვას, არითმეტიკას, გალობას, უფრო დაწინაურებულ მოსწავლეებს - გრამატიკას, ძველ ისტორიას და ფილოსოფიასაც. ამ სასწავლებლებში 400-მდე მოსწავლე იყო. სკოლების მუშაობას ზოგჯერ თვით მეფე ამოწმებდა.

ჩვენამდე მოღწეულია რამდენიმე ცნობა იმის შესახებ, თუ რას სწავლობდნენ XVIII ს. მეორე ნახევრის თბილისის ქართველ არისტოკრატთა შვილები. გიორგი ბატონიშვილს (შემდეგ გიორგი XII) შეუსწავლია ქართული წერა-კითხვა და გრამატიკა, თურქული, ბერძნული და სომხური ენები, საქართველოს ისტორია („ქართლის ცხოვრება“), ფილოსოფია, ბიბლია, სახარება, გალობა... იოანე ქართველიშვილსაც თავისი დროისთვის კარგი განათლება მიუღია, შეუსწავლია სამეცნიერო წიგნები, იოანე დამასკელის ნაშრომები, ფილოსოფიური ტრაქტატი - პორფირი ტირელის „არისტოტელეს კატეგორიათა შესავალი“ და სხვ.

თბილისში კერძო დაწყებითი სასწავლებლები ჰქონდათ სომხებს და მაჰმადიანებსაც. ამ სკოლებში სწავლება მათ მშობლიურ ენებზე იყო.

საგარეო ურთიერთობათა გაცხოველებამ საჭირო გახადა უცხო ენების მცოდნეთა მომრავლება. XVIII ს. თბილისელებს შესაძლებლობა ჰქონდათ შეესწავლათ ფრანგული, იტალიური, ლათინური, გერმანული, რუსული და აღმოსავლური ენები. 1788 წ. ახლო ხანებში თბილისში ქართველთათვის გაიხსნა კერძო სკოლა, რომელშიც რუსულ ენას ასწავლიდნენ.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია თბილისში ქალთა განათლების განვითარება, რასაც ჩვენში უძველესი ტრადიცია ჰქონდა. თბილისელი ქალები საშინაო განათლებას ღებულობდნენ; მათ ასწავლიდნენ წერა-კითხვას, ლოცვებს, არითმეტიკას, ხელსაქმეს... იოანე ბატონიშვილს მიაჩნდა, რომ ქალს „ნამდვილად უნდა ასწავლონ ყოველი მეცნიერება, ღეოღრაფია, ზნეთსწავლულება, არითმეტიკა, ხელთსაქმეობა და იკონომია“.

განათლებაზე ზრუნვა ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებამდე რჩებოდა ცენტრალური ხელისუფლების ყურადღების ცენტრში. 1783 წ. ტრაქტატის დადების შემდეგ, რასაც ქართველ პოლიტიკოსთა ვარაუდით ქართლ-კახეთის სამეფოს აყვავება უნდა მოჰყოლოდა, ჩვენმა სახელმწიფო მოღვაწეებმა საჭიროდ მიიჩნიეს ძირეული რეფორმების ჩატარება, მათ შორის განათლების დარგშიც. დავით და იოანე ბატონიშვილების რეფორმათა პროექტებით თბილისში სახელმწიფო ხარჯზე უნდა გახსნილიყო საერო და სასულიერო სკოლები: მაღალი კატეგორიისა - თავადაზნაურთა და წარჩინებულ მოქალაქეთათვის, დაბალი - მსახურთა და ვაჭართა შვილებისათვის.

1795 წ. სექტემბრში თბილისის აოხრებამ ქალაქის საგანმანათლებლო-კულტურულ ცხოვრებას მძიმე დაღი დაასვა. სემინარიამ და სკოლების უმეტესობამ არსებობა შეწყვიტა.

კაპუცინების მიერ თბილისში დაარსებულ სკოლაში 1668 წლისათვის 25 მოსწავლე ირიცხებოდა, 1675-1676 წლებში - 40-50, 1683 წ. - 30, ხოლო 1698 წ. 40. სკოლაში ასწავლიდნენ ქართულ წერა-კითხვას, იტალიურს, ლათინურს, ქრისტიანულ მოძღვრებას, გალობას, ანგარიშს, მოსწავლეთაგან ყველა ბოლომდე არ რჩებოდა სკოლაში. მისიონერების ცნობით, ბევრნი, როცა 8-10 წელს მიაღწევდნენ და ქართულ წერა-კითხვას ისწავლიდნენ, მშობლებს გაჰყავდათ და ხელობის შესასწავლად აყენებდნენ. სკოლაში მომზადებული ბავშვებიდან ყველაზე უფრო ნიჭიერებს, 15-20 წლის ასაკში ხშირად რომში აგზავნიდნენ პროპაგანდის კოლეგიაში სწავლის გასაგრძელებლად. 1679 წ. თბილისის სკოლაში აღზრდილთაგან 5 გამზადებული ყოფილა რომში გასაგზავნად, რომელთაგან XVII საუკუნის 80-იან წლებში ცნობილია ენიბეგაანთ ზალინა, რომელიც მეფის მდივანი და თარჯიმანი იყო ქართულ, სომხურ, სპარსულ, თათრულ და იტალიურ ენებში.

ზოგი ქართველი ფეოდალი თვითონ აგზავნიდა შვილს იტალიის სხვა ქალაქებში სწავლის მისაღებად. XVII საუკუნის 70-80-იანი წლების მიჯნაზე ერთი ქართველი, რომლის ვინაობა უცნობია, სწავლობდა ნეაპოლის სკოლაში.

განათლების გავრცელების საქმეს ემსახურებოდა წიგნების გადაწერა. კულტურული მემკვიდრეობის დაცვისა და განათლების გავრცელებისათვის ზრუნავდნენ ლუარსაბ I, სიმონ I, მარიამ დედოფალი (როსტომ მეფის მეუღლე), ვახტანგ V, გიორგი XI და სხვ. ცნობილი კალიგრაფები და გადამწერები იყვნენ ზემოხსენებული ისააკი, ელისე თბილელი-საგინაშვილი (XVII ს. პირველი ნახევარი და შუა წლები).

თბილისის სიონის ბიბლიოთეკის შექმნა-გამდიდრებაში უდიდესი ღვაწლი მიუძღვის იოსებ სააკაძეს, „დიდმოურავიანი“-ს ავტორს, რომელიც თბილისის ეპისკოპოსად იყო 1661-1688 წლებში. ყველა ეკლესია-მონასტერს თავისი წიგნსაცავი ჰქონდა, რომელთა ხელნაწერ წიგნებს იყენებდნენ როგორც საეკლესიო პრაქტიკისათვის, ისე სწავლა-აღზრდის საქმეში.

ქართული კულტურის მესვეურები ხედავდნენ, რომ XVII ს. მეორე ნახევრიდან „შეერიათ ქართველთა“ ყიზილბაშური, „უგვანო“ წეს-ჩვეულებანი. საჭირო იყო ეროვნული ქართული კულტურის შენარჩუნებისათვის ბრძოლის გაჩაღება. ამ საქმეში უდიდესი როლი შეასრულა ვახტანგ VI-მ. მან თავის ირგვლივ დარაზმა კულტურის მოღვაწეთა საკმაოდ მრავალრიცხოვანი დასი, რომელმაც დიდი სამუშაოები გაშალა, თბილისის სამეფო კარი „ერთგვარ პატარა აკადემიად“ იქცა (ა. ბარამიძე).

„სწორედ გასაოცარი ხანა იყო ეს ხანა. - წერდა ივ. ჯავახიშვილი - ასეთი დაუღალავი მედგარი მუშაობა, რომელსაც ერთი საზოგადო მიმართულება ჰქონდა, ფართო და ღრმა ნიადაგი ეპყრა, უფლებას გვაძლევს ქართული მწერლობის ამ ხანას ენციკლოპედიური დავარქვათ სახელად, თითქმის ყველა იმდროინდელი მოღვაწის აზრი და გონება იმ ფიქრისაკენ იყო მიმართული, რომ ქართველი ხალხის შემოქმედებითი ნიჭის მრავალი საუკუნის ნამუშევარი და ნაჭირნახულევი შეეკრიბათ, შეესწავლათ და შთამომავლობისათვის დამთავრებული, ყოველმხრივი წარმოდგენა და ცოდნა გადაცეათ. ამ დიდი საქმის მოთავედ და სულისჩამდგმელად დიდებული, დაუვიწყარი ვახტანგი იყო“.

აღნიშნული დიდი საქმის ძირითადი ცენტრი იყო თბილისი. XVIII საუკუნის პირველ მეოთხედში ქართული ფეოდალური კულტურის მოღვაწენი იყვნენ: თვით ვახტანგ VI, სულხან-საბა ორბელიანი, ონანა ქობულაშვილი, დომენტი ბაგრატიონი, გივი თუმანიშვილი და სხვა მრავალი. „ამ კულტურულ გარემოში გაიზარდა აგრეთვე ქართველ მეცნიერთა და მწერალთა ის სახელოვანი თაობა, რომელმაც შემდეგში რუსეთში განაგრძო თავისი ნაყოფიერი საქმიანობა“ (ლ. მენაბდე).

ეროვნული კულტურის მძლავრი კერის ჩამოყალიბება თბილისში უაღრესად საჭირო იყო, რადგან ვახტანგ VI-ის სიტყვებით რომ ვთვქათ, იმ დროს საქართველო „მრავალგზის მტერთაგან მოოხრებული იყო და არღა დაშთომილ იყო ქართულსა ენასა ზედა სწავლა ესე ფილოსოფოსთა“ (რის გამოც) „სხვათა ენის კაცნი ქართველთა ეკიცხებოდნენ“.

ვახტანგი იყო „ყრმათათვის დიდად მოღვაწე და სწავლა-შემატების გულს-მოდგინე“.

სწალვა-განათლების განვითარებაში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა სულხან-საბა ორბელიანმა. მის მიერ შედგენილი საყოველთაოდ ცნობილი ლექსიკონი („სიტყვის კონა“) სასწავლო წიგნად იყო გამიზნული. ასევე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საბას მიერვე დაწერილ წიგნს - „სიბრძნე სიცრუისა“. იგი წარმოადგენს დიდაქტიკურ-მორალისტური ხასიათის ნაწარმოების ნიმუშს, რითაც ავტორმა „ახალი“, ორიგინალური იდეები წარმოაყენა მომავალ თაობათა აღზრდა-განათლების დარგში და პედაგოგიკური აზროვნება მეცნიერულ ნიადაგზე დაამკვიდრა.

განათლებისა და მეცნიერების წარმატების საყრდენი გახდა თბილისში დაარსებული სტამბა. იგი მოეწყო რუმინეთის საეკლესიო-პოლიტიკური მოღვაწის - წარმოშობით ქართველის - ანთიმოზ ივერიელის აქტიური დახმარებით. ამისთვის ანთიმოზმა აქ მოავლინა თავისი მოწაფე უნგრო-ვლახელი მიხაილ იშტვანოვიჩი.

ქართული სტამბა 1708-1709 წლებში მოეწყო. სტამბისათვის მეფის სასახლესთან ააგეს „სახლები“ ანჩისხატისა და სიონის ტაძრებს შორის.

1709-1712 წწ. თბილისის სტამბაში დაიბეჭდა 14 წიგნი, რომელთაგან 11 სასულიერო ხასიათისა იყო, 2 - სასწავლო სახელმძღვანელო. 1712 წ. გამოიცა შოთა რუსთაველის გენიალური ქმნილება „ვეფხისტყაოსანი“. მისი პირველი მეცნიერული გამოცემა პირადად ვახტანგ მეფემ განახორციელა; ამისათვის მან დიდი ფილოლოგიურ-რედაქციული სამუშაოები ჩაატარა.

„ვეფხისტყაოსნის“ გამოცემას ვახტანგმა დაურთო ბოლოსიტყვაობა, რომელსაც „თარგმანი“ (განმარტება) უწოდა: დაასაბუთა გამოცემის აუცილებლობა, დასაბამი დაუდო უკვდავი ძეგლის მეცნიერულ-კრიტიკულ შესწავლას და მეცნიერულ რუსთველოლოგიას. „ვეფხისტყაოსნის“ გამოცემას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ქართული ლიტერატურის მომავალი განვითარებისათვის.

XVIII ს. პირველ მეოთხედში ფართოდ გაიაშალა მეცნიერული მუშაობაც.

მშობლიური ისტორიის შესწავლაზე მუშაობდა XVIII ს. დიდი ქართველი ისტორიკოსი ვახუშტი ბაგრატიონი, რომელმაც თავისი კაპიტულრი ნაშრომი „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“, ანუ საქართველოს ისტორია, მოსკოვში დაასრულა 1745 წ.

ვახუშტიმ რუსულიდან თარგმნა მსოფლიო გეოგრაფიის სახელმძღვანელო, რომელსაც 21 ფერადი რუკა დაურთო და საქართველოს შესახებ ცნობებს თავისი შენიშვნები დაუმატა.

XVIII ს. პირველი მეოთხედის მეცნიერებს უყურადღებოდ არ დაუტოვებიათ სხვა დისციპლინებიც. ვახტნაგ VI-მ შეადგინა ასტრონომია-კოსმოგრაფიის მოკლე კურსი, რომელშიაც განმარტებულია სხვადასხვაგვარი ცნებები თუ ტერმინები.

ვახტანგ VI-ს შეუდგენია აგრეთვე „წიგნი ზეთების შეზავებისა და ქიმიის ქმნისა“, იგი თვითონაც აწარმოებდა ქიმიურ ცდებს. ამავე სახელმძღვანელოზე უმუშავნია ვახუშტი ბატონიშვილსაც, რომელსაც მისთვის ფიზიკისა და ქიმიის დარგში ცდების საწარმოებლად მაშინ ხმარებულ ხელსაწყოთა ზოგიერთი ნახაზი დაურთავს.

XVIII ს. 40-90-იან წლებში მდგომარეობა მკვეთრად შეიცვალა ქართლში თეიმურაზ II-ისა და კახეთში ერეკლე II-ის გამეფების (1744 წ.), უფრო ზუსტად, ნადირ შაჰის გარდაცვალების შემდეგ (1747 წ.)

ქვეყნის კულტურული განვითარების მთავარი მზრუნველი და ხელშემწყობი ერეკლე II იყო, რომელსაც მხარში განათლებული ბატონიშვილი - ანტონ I ედგა. ერეკლესა და ანტონს მიაჩნადთ, რომ საქართველოს დაწინაურებისათვის საჭიროა „მამულსა შინა ჩუენსა განმრავლდნენ მეცნიერებითნი ნათელნი“, ერეკლესა და ანტონის ასეთი საქმიანობა უკვე 40-იანი წლებიდან დაიწყო, მაგრამ მას საგარეო-პოლიტიკური ვითარება დიდხანს აფერხებდა.

შედარებით უფრო ხელსაყრელი პირობები განათლებისა და მეცნიერების განვითარებისათვის 70-იან წლებში შეიქმნა. ეს პერიოდი დაახლოებით 1770-1785 წწ. მოიცავდა: „ჟამსა ამას, ფრიად ბედნიერებასა შინა იყო წარმართებულ სამეფო ქართლისა და კახეთისა; რამეთუ განევლო წელსა რაოდენსამე, რომელ არღარა მიეღო ოხრება არცა უცხო თესლთაგან, არცა სრვისა და არცა სიყმილისგან, ხოლო უმეტეს ყუაოდა შორის ყოველსა საქართველოსა ქალაქი ტფილი ყოვლითა წარმართებითა“. მაშინდელი საზოგადო მოღვაწენი დიდად აფასებდნენ ერეკლე II-ის როლს „საქართველოსა შინა მეცნიერებითისა ოქროსა საუკუნოისა შემოყვანისათვის“.

XVIII ს. მეორე ნახევარი თბილისის ისტორიაში განათლების წარმატების პერიოდია. დავით ბატონიშვილი არ აჭარბებდა, როცა ერეკლე II-ის დროინდელ საქართველოში სახალხო განათლების არსებობაზე წერდა. ერეკლე II-სა და ანტონ I-ს განათლების განვითარება უმნიშვნელოვანეს სახელმწიფო საქმედ მიაჩნდათ.

კათალიკოს ანტონ I-ის აზრით, განათლების შუქი თანაბრად უნდა ეფინებოდეს „მაღალთა და მდაბალთა“. განათლების განვითარების თვალსაზრისით მას იდეალად ესახებოდა ის მდგომარეობა, რაც მაშინ „რუსთა... ფრანცისთა..., ანგლიელთა, პრუსიელთა“ ქვეყნებში არსებობდა.

სწორედ ამ მოსაზრებით იყო განპირობებული ერეკლე II-ისა და ანტონ :I-ის პოლიტიკა განათლების დარგში, რასაც სულ მოკლე ხანში საყურადღებო შედეგი მოჰყვა; ყველაზე უფრო თვალსაჩინოდ ეს შედეგი სამეფოს დედაქალაქში გამოჩნდა.

1755 წ. 1 იანვარს თბილისში, ანჩისხატის ეკლესიის ეზოში, გაიხსნა „სემინარია ფილოსოფიისა“ - უმაღლესი სასულიერო სასწავლებელი. სემინარია მეფის ხარჯზე არსებობდა. მას განაგებდა მეფის დანიშნული რექტორი. სემინარიაში ასწავლიდნენ ქართულ წერა-კითხვას, გრამატიკას, რიტორიკას, სქოლასტიკას, ისტორიას, ფილოსოფიას (საკუთრივ ფილოსოფიას, ფიზიკას, მეტაფიზიკას, მორალის ფილოსოფიას, ლოგიკას), თეოლოგიას, მღვდელთმსახურების წესებს, არითმეტიკას, მათემატიკის საფუძვლებს... სემინარიის სახელმძღვანელოები (ორიგინალური ან კომპილაციური) შექმნა ანტონ I-მა. სემინარიის პროგრამა რუსეთის სემინარიების პროგრამათა მიხედვით იყო შედგენილი. სწავლება წარმოებდა ლექციური სისტემით, სწავლის დამთავრებისას უწყობოდა აქტი, - საზეიმო შეკრება-გამოცდა, რომლის დროსაც იმართებოდა კურსდამთავრებულთა პაექრობა-შეჯიბრი. აქტს ზოგჯერ მეფე და კათალიკოსიც ესწრებოდნენ.

თბილისის სემინარიაში თავადაზნაურთა და სასულიერო პირთა შვილებს ღებულობდნენ, მდაბიონი სემინარიაში იშვიათად ხვდებოდნენ.

1741—1755, 1763 წლებში თბილისში არსებობდა კათოლიკეთა სასწავლებელი, რომელშიც გარდა საღვთისმეტყველო საგნებისა ასწავლიდნენ ლათინურ, იტალიურ, ფრანგულ და ქართულ ენებს, არითმეტიკას...

არსებობს ცნობა, რომ 1780-1781 წწ. ი. რაინეგსი და კათოლიკე პატრები მეფის სასახლეში სამეფო ოჯახის წევრებს ასწავლიდნენ ლათინურ, იტალიურ, ფრანგულ და გერმანულ ენებს. იმავე ცნობით, რაინეგსს თბილისში გუახსნია სამედიცინო სკოლა. ამს კოლაში პატრებისაგან მედიცინის საფუძვლები შეუსწავლიათ, სხვათა შორის, ცნობილ ქართველ ექიმებს - ანტონ და თათულა ყარაშვილებს და სოლომონ I-ის ექიმს ისარლოვს.

XVIII ს. მეორე ნახევრის თბილისში არსებობდა კერძო დაწყებითი სასწავლებლების ფართო ქსელი, ქართველთათვის ასეთი სკოლები იყო ნათლისმცემლის, კალოუბნის, სიონის, ქაშვეთის, მეტეხისა და ანჩისხატის ეკლესიებთან. სკოლებში ასწავლიდენნ: საღვთო სჯულს, ქართულ წერა-კითხვას, არითმეტიკას, გალობას, უფრო დაწინაურებულ მოსწავლეებს - გრამატიკას, ძველ ისტორიას და ფილოსოფიასაც. ამ სასწავლებლებში 400-მდე მოსწავლე იყო. სკოლების მუშაობას ზოგჯერ თვით მეფე ამოწმებდა.

ჩვენამდე მოღწეულია რამდენიმე ცნობა იმის შესახებ, თუ რას სწავლობდნენ XVIII ს. მეორე ნახევრის თბილისის ქართველ არისტოკრატთა შვილები. გიორგი ბატონიშვილს (შემდეგ გიორგი XII) შეუსწავლია ქართული წერა-კითხვა და გრამატიკა, თურქული, ბერძნული და სომხური ენები, საქართველოს ისტორია („ქართლის ცხოვრება“), ფილოსოფია, ბიბლია, სახარება, გალობა... იოანე ქართველიშვილსაც თავისი დროისთვის კარგი განათლება მიუღია, შეუსწავლია სამეცნიერო წიგნები, იოანე დამასკელის ნაშრომები, ფილოსოფიური ტრაქტატი - პორფირი ტირელის „არისტოტელეს კატეგორიათა შესავალი“ და სხვ.

თბილისში კერძო დაწყებითი სასწავლებლები ჰქონდათ სომხებს და მაჰმადიანებსაც. ამ სკოლებში სწავლება მათ მშობლიურ ენებზე იყო.

საგარეო ურთიერთობათა გაცხოველებამ საჭირო გახადა უცხო ენების მცოდნეთა მომრავლება. XVIII ს. თბილისელებს შესაძლებლობა ჰქონდათ შეესწავლათ ფრანგული, იტალიური, ლათინური, გერმანული, რუსული და აღმოსავლური ენები. 1788 წ. ახლო ხანებში თბილისში ქართველთათვის გაიხსნა კერძო სკოლა, რომელშიც რუსულ ენას ასწავლიდნენ.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია თბილისში ქალთა განათლების განვითარება, რასაც ჩვენში უძველესი ტრადიცია ჰქონდა. თბილისელი ქალები საშინაო განათლებას ღებულობდნენ; მათ ასწავლიდნენ წერა-კითხვას, ლოცვებს, არითმეტიკას, ხელსაქმეს... იოანე ბატონიშვილს მიაჩნდა, რომ ქალს „ნამდვილად უნდა ასწავლონ ყოველი მეცნიერება, ღეოღრაფია, ზნეთსწავლულება, არითმეტიკა, ხელთსაქმეობა და იკონომია“.

განათლებაზე ზრუნვა ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებამდე რჩებოდა ცენტრალური ხელისუფლების ყურადღების ცენტრში. 1783 წ. ტრაქტატის დადების შემდეგ, რასაც ქართველ პოლიტიკოსთა ვარაუდით ქართლ-კახეთის სამეფოს აყვავება უნდა მოჰყოლოდა, ჩვენმა სახელმწიფო მოღვაწეებმა საჭიროდ მიიჩნიეს ძირეული რეფორმების ჩატარება, მათ შორის განათლების დარგშიც. დავით და იოანე ბატონიშვილების რეფორმათა პროექტებით თბილისში სახელმწიფო ხარჯზე უნდა გახსნილიყო საერო და სასულიერო სკოლები: მაღალი კატეგორიისა - თავადაზნაურთა და წარჩინებულ მოქალაქეთათვის, დაბალი - მსახურთა და ვაჭართა შვილებისათვის.

1795 წ. სექტემბრში თბილისის აოხრებამ ქალაქის საგანმანათლებლო-კულტურულ ცხოვრებას მძიმე დაღი დაასვა. სემინარიამ და სკოლების უმეტესობამ არსებობა შეწყვიტა.