2013-12-06 TIMSS 2011 — ფაქტორები, რომლებიც გავლენას ახდენს მოსწავლეთა მიღწევებზე მათემატიკაში
ია კუტალაძე
შეფასებისა და გამოცდების ეროვნული ცენტრის კვლევისა და საგნობრივი დეპარტამენტის ხელმძღვანელი
მეორე ნაწილი
სწავლებაზე დახარჯული დრო. საგაკვეთილო საათებთან დაკავშირებული ძირითადი რეგულაციები მოცემულია ეროვნულ სასწავლო გეგმებში. ქვეყნების უმეტესობა მე-4 კლასისთვის მათემატიკას უთმობს მთლიანი კურიკულუმის დაახლოებით 13-22%-ს, მე-8 კლასში კი — 10-18%-ს.
მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ქვეყნები, მათემატიკის სწავლებისთვის დათმობილი დროის მიხედვით, საკმაოდ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. მათემატიკის სწავლებაზე წელიწადში დახარჯული დროის მიხედვით, საქართველო ჩამორჩება საერთაშორისო საშუალო მაჩვენებელს როგორც მე-4, ასევე მე-8 კლასში. თუმცა მე-4 კლასის შედეგების მიხედვით, მაგალითად, კორეა დაახლოებით იმდენივე დროს ხარჯავს მათემატიკის სწავლებაზე, რამდენსაც საქართველო, თუმცა ის მოსწავლეთა მიღწევების მიხედვით შედგენილი რეიტინგული სიის ერთ-ერთი ლიდერია. ეს შედეგი იმის საილუსტრაციოდ მოვიყვანეთ, რომ უფრო მნიშვნელოვანი ფაქტორი ისაა, თუ რამდენად ნაყოფიერადაა გამოყენებული მათემატიკის სწავლებისთვის დათმობილი საათები მოსწავლის სწავლის ხელშესაწყობად. შესაბამისად, სწავლებისთვის განკუთვნილი დროის გაზრდა განათლების დონის ასამაღლებლად საკმარისი არ არის. მნიშვნელოვანია, რომ ეს დრო რაციონალურად და ეფექტიანად იქნეს გამოყენებული.
პედაგოგთა თანამშრომლობა სწავლების გასაუმჯობესებლად. საქართველოს მონაცემების მიხედვით, მე-4 კლასში თანამშრომლობის მაღალი ინდექსის მქონე მასწავლებლების მოსწავლეთა მიღწევები 42 ქულით აღემატება იმ მოსწავლეთა მიღწევებს, რომელთა პედაგოგებს თანამშრომლობის დაბალი ინდექსი აქვთ (მეტ-ნაკლებად თანამშრომლობენ). საერთაშორისო შედეგების მიხედვით სხვაობა მხოლოდ ხუთ ქულას შეადგენს. მე-8 კლასში მასწავლებელთა თანამშრომლობის მაღალ ხარისხსა და მოსწავლეთა მიღწევებს შორის კავშირის ტენდენცია არ არის მკაფიოდ გამოკვეთილი.
მოსწავლეთა ჩართულობა. მოსწავლე ჩართულია სწავლის პროცესში, თუ ის მნიშვნელოვან ძალისხმევას იჩენს დავალების შესრულებისას, ზრუნავს შესრულებული დავალების ხარისხზე და ამასთან, შესრულებულ სამუშაოს მისთვის დიდი ღირებულება აქვს (Newmann, 1986). ასეთი მოსწავლეები გამოხატავენ უფრო მეტი ცოდნის შეძენის სურვილს და პოზიტიურ დამოკიდებულებას სკოლისა და სწავლის მიმართ.
TIMSS 2011-ის შედეგები ადასტურებს, რომ მოსწავლის ჩართვა სწავლის პროცესში კავშირშია მის მიღწევებთან მათემატიკაში. საერთაშორისო მონაცემების მიხედვით, მე-4 კლასელთა 42%-ს მათემატიკის სწავლასა და საგაკვეთილო პროცესში ჩართულობის მაღალი მაჩვენებელი აქვს. მე-8 კლასში ეს მაჩვენებლი 25%-მდე მცირდება. ჩართულობა პოზიტიურ კავშირშია მოსწავლეთა მიღწევებთან როგორც მე-4, ისევე მე-8 კლასში. მე-4 კლასში მაღალი ხარისხის ჩართულობა მათემატიკაში საშუალოდ 43-ქულიან უპირატესობას აძლევს მოსწავლეს. საქართველოს შემთხვევაში სხვაობა 65 ქულას შეადგენს. დაახლოებით იგივე შედეგი იკვეთება მე-8 კლასშიც.
სასკოლო მზაობა. საკლასო ატმოსფეროს მნიშვნელოვან ნაწილს მოსწავლეთა მახასიათებლები წარმოადგენს. გარკვეული შედეგების მისაღწევად მოსწავლეებს აუცილებლად სჭირდებათ გარკვეული საფუძველი ცოდნისა და უნარების სახით, რადგან უკვე არსებული ცოდნა სწავლის წინაპირობას წარმოადგენს.
ეფექტური მასწავლებლები ჯერ აფასებენ მოსწავლის ცოდნას, უნარებსა და მის მიერ ცნებების გაგებას, შემდგომ ახალ იდეებს, უნარებსა და კომპეტენციებს უკვე არსებულ გამოცდილებას უკავშირებენ. ცოდნისა და უნარების სახით წინაპირობის არარსებობა ფსიქოლოგიურ ბარიერს წარმოადგენს შემდგომი სწავლისათვის, რადგან ცნობილია, რომ მოსწავლის მიერ ახალი ცნებების ათვისება დამოკიდებულია უკვე შეძენილ ცოდნაზე: „ყოველი ახალი საკითხი, რასაც ადამიანი სწავლობს, უნდა დაუკავშირდეს იმას, რაც მან უკვე იცის“ (McLaughlin et al., 2005, გვ.5).
TIMSS 2011-ის შედეგები ასეთია: სასკოლო მზაობასა და მოსწავლეთა მიღწევებს შორის პოზიტიური კავშირია როგორც მე-4, ასევე მე-8 კლასში. კლასში, სადაც ჭარბობენ მოსწავლეები, რომელთაც აქვთ გარკვეული საფუძველი ცოდნისა და უნარების სახით, მიღწევის დონე უფრო მაღალია, ვიდრე კლასში, სადაც სწავლება შეზღუდულია ამ ფაქტორის გამო.
საკვებისა და ძილის ნაკლებობა. TIMSS 2011 ადასტურებს, რომ მოსწავლეები, რომლებსაც ცუდად სძინავთ ან საკვების ნაკლებობას განიცდიან, მიღწევის შედარებით დაბალი დონით ხასიათდებიან.
საქართველოს მონაცემები ასეთია: ძილის ნაკლებობის ფაქტორი მათემატიკაში მოსწავლეთა მიღწევებზე არ აისახება არც მე-4 და არც მე-8 კლასის შედეგზე. კვების ნაკლებობა მოსწავლეთა მიღწევებზე გავლენის თვალსაზრისით უფრო მნიშვნელოვანი ფაქტორი აღმოჩნდა. მოსწავლეებს, რომელთაც არ აქვთ კვების პრობლემები, აქვთ 20-23 ერთეულით უკეთესი შედეგი, ვიდრე იმ მოსწავლეებს, რომელთაც ასეთი პრობლემები აქვთ.
წესრიგის დამრღვევი და ინტერესის არმქონე მოსწავლეები. კლასში, სადაც დისციპლინასთან დაკავშირებული პრობლემებია, მოსწავლეთა მიღწევები უფრო დაბალია, ვიდრე იქ, სადაც ასეთი პრობლემები არ არსებობს. იგივე შეიძლება ითქვას ინტერესის არმქონე მოსწავლეებთან მიმართებით. ეს ტენდენცია იკვეთება საქართველოშიც.
კლასის მახასიათებლები. იქიდან გამომდინარე, რომ მოსწავლეები კლასში საკმაოდ დიდ დროს ატარებენ, იქ შექმნილმა გარემომ და კლასის სტრუქტურამ შეიძლება მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს მოსწავლის მიღწევებზე. კლასის ერთ-ერთ ფუნდამენტურ მახასიათებელს კლასში ბავშვების რაოდენობა წარმოადგენს.
კლასის ზომა. აღსანიშნავია, რომ კლასის ზომისა და მიღწევების შესახებ კვლევები ხშირად ურთიერგამომრიცხავ ინფორმაციას იძლევა. ბოლო პერიოდში ჩატარებული კვლევები მიუთითებს, რომ კლასის ზომა გავლენას არ ახდენს მოსწავლეთა მიღწევებზე (Ajayi, Ogunyemi, 1990; Afolabi, 2002). კლასის ზომა თავისთავად არ უზრუნველყოფს მაღალ აკადემიურ მიღწევებს. ეს ორი ცვლადი გაშუალებულია ისეთი ფაქტორებით, როგორებიცაა: მოსწავლეთა მახასიათებლები, სწავლების მეთოდები, საგნის სპეციფიკა და სხვ.
TIMSS-ის 2011 წლის მიხედვით არ იკვეთება მკაფიო კავშირი კლასის ზომასა და მოსწავლეთა მიღწევებს შორის. თუმცა, საერთაშორისო მონაცემების მიხედვით, მოსწავლეთა მიღწევები ყველაზე დაბალია იმ კლასებში, სადაც მოსწავლეთა რაოდენობა 35-ზე მეტია. შევნიშნოთ, რომ საქართველოში იმ მოსწავლეთა შედეგი, რომელთა კლასში 35-ზე მეტი მოსწავლეა, ასეთივე მოსწავლეების საერთაშორისო საშუალოზე გაცილებით მაღალია.
თუ საქართველოს მონაცემებს სოფლისა და ქალაქის ჭრილში გავაანალიზებთ, ვნახავთ, რომ სოფლის სკოლების შემთხვევაში უფრო მკაფიოდ იკვეთება მოსწავლეთა მიღწევების დამოკიდებულება კლასში მოსწავლეთა რაოდენობაზე . სოფლის შედეგების მიხედვით, რაც უფრო მეტი მოსწავლეა კლასში, მით უფრო დაბალია მოსწავლეთა მიღწევები. ეს შედეგი კონსისტენტურია ერთ-ერთი კვლევის შედეგთან, რომლის მიხედვითაც, დაწყებით საფეხურზე მცირე ზომის კლასებში ყველაზე მეტ სარგებელს ხელმოკლე ოჯახების მქონე ბავშვები იღებენ (Class size and students performance, literature review. Hannover research, 2012). სოფლის სკოლების სოციალურ-ეკონომიკურ კონტექსტზე კი ჩვენ წინა პუბლიკაციაში გვქონდა საუბარი.
სწავლების მეთოდიკა. მასწავლებლები სწავლებისას მრავალ სტრატეგიას იყენებენ, თუმცა ბავშვები ყველაზე კარგად მაშინ სწავლობენ, როცა ისინი დაინტერესებულები და ჩართულები არიან. როგორია მათემატიკის სწავლების საუკეთესო პრაქტიკა? მათემატიკის სწავლასა და სწავლებასთან დაკავშირებული ყველაზე მნიშვნელოვანი პრინციპები მოიცავს მასწავლებელთა გაცნობიერებულ მოლოდინს იმის შესახებ, თუ რა უნდა ისწავლონ მოსწავლეებმა უკვე არსებული ცოდნის გათვალისწინებით (Sabean, Bavaria, 2005).
მოსწავლის ჩართვა სწავლის პროცესში. სწავლის პროცესში აქტიური ჩართვა კონსტრუქტივისტული მიდგომის ძირითადი პრინციპია. ამ თეორიიის მიხედვით, მოსწავლე სწავლის პროცესის აქტიური მონაწილეა და არა — ინფორმაციის პასიური მიმღები. ცოდნის მიღებაში კი იგულისხმება ამ ცოდნის კონსტრუირება, აგება მოსწავლის აქტიური თანამონაწილეობით. მოსწავლე უკეთ ითვისებს მაშინ, როდესაც ის ახდენს საკუთარი ცოდნის კონსტრუირებას და საკუთარი გამოცდილების მეშვეობით წყვეტს საკითხს, დავალებას. მოსწავლის მიერ ცოდნის აგება, ცხადია, არ გულისხმობს ცოდნის უბრალოდ გადაცემას. TIMSS 2011-ის ფარგლებში შემუშავებული სკალა, სახელწოდებით მოსწავლეთა ჩართვა სწავლაში, განკუთვნილი იყო მასწავლებლებისთვის. იგი მოიცავდა შეკითხვებს სწავლების იმ სტრატეგიების შესახებ, რომლებიც მოსწავლეთა დასაინტერესებლად და ნასწავლის განსამტკიცებლად გამოიყენება. მოსწავლეთა ჩართულობა კი კავშირშია მოსწავლეთა მიღწევებთან.
სასწავლო აქტივობები. საქართველოში მათემატიკის გაკვეთილზე მნიშვნელოვანი აქცენტი წესებისა და პროცედურების დამახსოვრებაზე კეთდება. იმისთვის, რომ სწავლების პირველ საფეხურზე მოსწავლეებს შევუქმნათ მათემატიკური ცოდნის დაგროვების მყარი საფუძველი, აუცილებელია, გაგების, გააზრების ფონზე ვასწავლოთ ელემენტარული მათემატიკა. მათემატიკური პროცედურების გაგება, გააზრება და არა მისი მექანიკური დამახსოვრება, უღვივებს მოსწავლეებს მათემატიკის მიმართ ინტერესს და ქმნის საფუძველს მათემატიკური უნარის განვითარებისათვის. დაწყებით საფეხურზე მათემატიკის სწავლებისადმი ამგვარი მიდგომა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ამ საგნისადმი პოზიტიური დამოკიდებულების ჩამოყალიბებისა და სწავლების მომდევნო საფეხურზე მათემატიკის წარმატებული სწავლისა და მათემატიკური უნარის შემდგომი განვითარებისათვის.
სასწავლო მასალები და ტექნოლოგიები. International Society for Technology in Education-ის მიხედვით, სწავლების პროცესში ტექნოლოგიების ინტეგრირებას ძლიერი პოზიტიური ეფექტი აქვს მოსწავლეთა მიღწევებზე მხოლოდ მაშინ, თუ ეს პროცესი შესაბამისად იქნება განხორციელებული. სწავლებაში ტექნოლოგიების წარმატებით დასანერგად აუცილებელია: მასწავლებელთა გადამზადება; სასწავლო გეგმასთან შესაბამისობის დაცვა; მისი, როგორც ერთ-ერთი ძირითადი სასწავლო მასალის ყოველდღიური გამოყენება; თანამშრომლობითი სასწავლო გარემოს შექმნა და ა.შ (International Society for Technology in Education, 2008.Technology and Student Achievement — The ჳIndelible Link).
TIMSS-ის მიხედვით, სწავლებისას კომპიუტერის გამოყენებასა და მოსწავლეთა მიღწევებს შორის კავშირი არ ფიქსირდება არც მე-4 და არც მე-8 კლასში. ამასთან, დაწყებით კლასებში, საქართველოში, საერთაშორისო საშუალო შედეგთან მიმართებით, უფრო დაბალია სასწავლო პროცესში კომპიუტერის გამოყენების პრაქტიკა, მე-8 კლასში კი პირიქით (რთული სათქმელია, რამდენად ასახავს ეს შედეგი რეალურ ვითარებას). თუმცა, მე-8 კლასში იმ მოსწავლეებს, რომელთა მასწავლებლებიც არ იყენებენ კომპიუტერს სწავლების პროცესში, უმნიშვნელოდ, მაგრამ უკეთესი შედეგი აქვთ, იმ მოსწავლეებთან შედარებით, რომელთა მასწავლებლები სასწავლო პროცესში იყენებენ კომპიუტერს. ასეთივე მცირე განსხვავებაა საერთაშორისო მაჩვენებლების მიხედვით, თუმცა, უპირატესობა ამ შემთხვევაში აქვთ იმ მოსწავლეებს, რომელთა მასწავლებლები კომპიუტერს იყენებენ, როგორც დამხმარე სასწავლო რესურსს.
საშინაო დავალება და შეფასება. სიღრმისეული სწავლისა და მოსწავლეთა პროგრესის შეფასების მნიშვნელოვან კომპონენტს საშინაო დავალება წარმოადგენს. მათემატიკაში მოსწავლეთათვის მიცემული დავალების რაოდენობა განსხვავდება როგორც ქვეყნებს შორის, ისე ქვეყნებს შიგნით. ზოგიერთ ქვეყანაში საშინაო დავალებებს, ტიპურად, იმ მოსწავლეებს აძლევენ, რომლებიც ამას ყველაზე მეტად საჭიროებენ. სხვა ქვეყნებში ბავშვებს საშინაო დავალება დამატებითი ვარჯიშისათვის ეძლევათ. ამის გამო, კვლევები საშინაო დავალების ეფექტურობის შესახებ შერეულ შედეგებს გვაწვდის (Cooper, Robinson & Patall, 2006; Trautwein, 2007).
არის თუ არა საშინაო დავალება ეფექტიანი? ამ კითხვაზე ერთმნიშვნელოვნად დადებითი ან უარყოფითი პასუხი არ არსებობს. მაგალითად, TIMSS-ის 2007 წლის კვლევის მიხედვით, მათემატიკურ ნაწილში არსებობს დადებითი კორელაცია საშინაო დავალების დიდ მოცულობასა და მოსწავლეთა მიღწევებს შორის, მაშინ როდესაც იმავე კვლევის საბუნებისმეტყველო ნაწილში ასეთი აშკარა კორელაცია არ იკვეთება (Mullis, O’Martin & Foy, 2007).
მკვლევრების აზრით, საშინაო დავალების ეფექტურობა დამოკიდებულია მოსწავლეების ასაკზე. კარგად არის ცნობილი, რომ ასაკის მატებასთან ერთად იზრდება მოსწავლის ყურადღების კონცენტრაციისა და დამოუკიდებლად სწავლის უნარი. საშინაო დავალების ეფექტურობა მოსწავლეთა ასაკთან ერთად მატულობს.
მოსწავლეთა შეფასება. TIMSS-ის მიხედვით, მასწავლებლები მოსწავლეთა შეფასებას დროის საკმაოდ დიდ ნაწილს უთმობენ. შეფასების სიხშირე და ფორმატი სწავლებისა და სასკოლო პედაგოგიკის მნიშვნელოვან ინდიკატორებს წარმოადგენს.
მოსწავლეთა პროცენტული რაოდენობა საქართველოში, რომლებსაც მასწავლებლები მათემატიკურ ტესტსა თუ გამოცდას უტარებენ, არსებითად არ განსხვავდება საერთაშორისო მონაცემისაგან. ამასთან, საერთაშორისო მაჩვენებელთან შედარებით მაღალია იმ მოსწავლეთა პროცენტული რაოდენობა, რომელთაც ტესტირებისას ან გამოცდაზე აძლევენ ისეთ დავალებებს, რომლებიც ახსნას ან დასაბუთებას მოითხოვს. თუმცა, სწორედ მსჯელობის კომპონენტში ქართველ მერვეკლასელებს, სხვა კოგნიტურ სფეროებთან შედარებით, უარესი შედეგი აქვთ, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ, პირველ რიგში, თავად სასწავლო პროცესი უნდა იყოს ორიენტირებული მათემატიკური მსჯელობის უნარის განვითარებაზე.
დაბოლოს, საერთაშორისო საგანმანათლებლო კვლევის შედეგების გათვალისწინებით შესაძლებელია ისეთი აქტივობების დაგეგმვა, რომლებიც უპასუხებს კვლევით გამოვლენილ რეალურ საჭიროებებსა და პრობლემებს, უზრუნველყოფს მათემატიკის სწავლების სრულყოფას სასკოლო განათლების ყველა საფეხურზე.
ვიმედოვნებთ, რომ TIMSS კვლევის შედეგების გაცნობა პრაქტიკოს პედაგოგებსაც დაეხმარება მათემატიკის სწავლისა და სწავლების პროცესის გაუმჯობესებაში.
|