2013-11-28
ოჯახი ყველა ბავშვისთვის — რეფორმის ძირითადი მიღწევები და შემდგომი ნაბიჯები
ლალი ჯელაძე
„ყველა ბავშვს აქვს ოჯახურ გარემოში ცხოვრების უფლება“ — გაეროს ბავშვთა უფლებების კონვენციის მიერ აღიარებული ეს უფლება, ბუნებრივია, მხოლოდ ფურცელზე დაწერილ უფლებად არ უნდა დარჩეს იმ 193 ქვეყნისთვის, რომლებმაც, ამ კონვენციაზე მიერთებით, მისი შესრულების ვალდებულება აიღეს. ეს ვალდებულება საქართველომ 1994 წლიდან აიღო და, შესაბამისად, სახელმწიფო ცდილობს მის შესრულებას, თუმცა წინ ჯერ კიდევ ბევრი პრობლემაა. არსებული პრობლემების მიუხედავად, ბავშვზე ზრუნვის რეფორმის სფეროში მნიშვნელოვანი პროგრესია. ამჟამად, საქართველოში სახელმწიფო მმართველობაში მყოფი მხოლოდ სამი დიდი ზომის ინსტიტუციაა მაშინ, როდესაც 2009 წელს ჯერ კიდევ 41 იყო. იქ მცხოვრებ ბავშვთა რაოდენობა 4600-დან 109-მდე შემცირდა. რეფორმა ხორციელდება საქართველოს მთავრობის მიერ ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (ჲSაჳდ), გაეროს ბავშვთა ფონდის (ჲnicef) და სხვა პარტნიორების მხარდაჭერით.
რა მიღწევებია ამ წლების განმავლობაში და რა გამოწვევები რჩება ხელისუფლების წინაშე — ამ კითხვებს გასცა პასუხი, 26-27 ნოემბერს, საერთაშორისო კონფერენციამ, რომელიც ორგანიზებული იყო: საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს, საქართველოს პარლამენტის, იუნისეფისა და ჲSაჳდ-ის მიერ. მონაწილეებმა ბავშვზე ზრუნვის რეფორმის მიღწევები მიმოიხილეს, კონფერენციის სახელწოდებაც სწორედ ბავშვთა ოჯახურ გარემოში ცხოვრების უფლებას ეხებოდა. ვრცლად განიხილეს ყველა ასპექტი, თუ როგორ ასრულებს სახელმწიფო ბავშვზე ზრუნვის რეფორმას.
ორდღიანი კონფერენციის დიდი ნაწილი რეფორმის მიღწევებს დაეთმო, იმავდროულად, მომდევნო ნაბიჯებიც განისაზღვრა. რეფორმასთან დაკავშირებულ, ძირითად სახელმწიფო თუ არასახელმწიფო პარტნიორებთან, ქართველ და საერთაშორისო ექსპერტებთან და პრაქტიკოსებთან ერთად, კონფერენციის მონაწილეთა შორის ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპისა და დსთ-ს რამდენიმე ქვეყნის სამთავრობო დელეგაციაც იყო.
იუნისეფის წარმომადგენელმა საქართველოში, საშა გრაუმანმა განაცხადა: „საქართველოს შეუძლია იამაყოს საკუთარი მიღწევებით ბავშვთა დიდი ზომის სამზრუნველო ინსტიტუციების გაუქმებისა და ყველა ბავშვისთვის ოჯახურ გარემოში აღზრდის შესაძლებლობის უზრუნველყოფის სფეროში. დიდი ზომის ინსტიტუციების ნაცვლად, ბავშვების უმეტესობა ახლა ოჯახურ გარემოში ცხოვრობს, რაც გადამწყვეტია მათი უფლებების რეალიზაციისთვის. თუმცა, კიდევ უფრო უნდა გაძლიერდეს სოციალური დაცვის მექანიზმი, რომ მოხდეს ბავშვთა მიტოვების პრევენცია, გაძლიერდეს ოჯახზე დაფუძნებული ზრუნვის ალტერნატიული ფორმები და დახმარება გაეწიოს სოციალურად დაუცველი ბავშვების უფრო მეტ ჯგუფს“.
2005 წლიდან ბავშვზე ზრუნვის სფეროში ყოვლისმომცველი ცვლილებები განხორციელდა სისტემის ყველა დონეზე, რათა ბავშვები მხოლოდ აუცილებელი მიზეზების გამო მოხვდნენ სახელმწიფო მზრუნველობის ქვეშ. აღნიშნული სახელმწიფო პოლიტიკის მიზანია, ბავშვებისთვის ინსტიტუციური მზრუნველობა უკანასკნელ ზომად განიხილებოდეს და სახელმწიფო და არასახელმწიფო მზრუნველობით დაწესებულებებში მათი ცხოვრება რაც შეიძლება მოკლევადიანი იყოს. საქართველოს კანონმდებლობაში განსაზღვრულია რეზიდენტული მომსახურებების ლიცენზირება და მონიტორინგის მოთხოვნები, მაგრამ ეს მოთხოვნები, ჯერჯერობით, არ ეხება ეკლესიის დაქვემდებარებაში მყოფ ინსტიტუციებს.
სწორედ ამ მიზნით დაიწყო დიდი ზომის ინსტიტუციების ოპტიმიზაცია, რომლის შედეგად თითოეულ ბავშვს მიეცა შესაძლებლობა, აღიზარდოს ოჯახურ ან ოჯახურ გარემოსთან მიახლოებულ გარემოში.
2009 წლიდან 2013 წლამდე პერიოდში მნიშვნელოვანი პროგრესი იყო ამ მიმართულებით. საქართველოს მთავრობა ხელმძღვანელობდა 2008-2011 და 2012-2015 წლების ბავშვთა ეროვნული სამოქმედო გეგმებით და წინ წამოსწია პროცესები, რომლებიც ფოკუსირებული იყო შემდეგ საკითხებზე: დიდი ზომის ინსტიტუციების თანმიმდევრული ოპტიმიზაცია/დახურვა; სოციალური დაცვისა და პრევენციული ღონისძიებების გაძლიერება ბავშვთა მიტოვების პრევენციისათვის; მზრუნველობის ალტერნატიული ფორმების განვითარება მშობელთა მზრუნველობას მოკლებული ბავშვებისათვის. ამჟამად, საქართველოში სახელმწიფო მმართველობაში მყოფი მხოლოდ სამი დიდი ზომის ინსტიტუციაა (თბილისის ჩვილ ბავშვთა სახლი და ორი ბავშვთა სახლი შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებისთვის). შედარებისთვის, 2009 წლის დასაწყისში 41 სახელმწიფო ბავშვთა სახლი ფუნქციონირებდა. 2013 წლის ივლისში დაიხურა ორი ბავშვთა სახლი მზრუნველობამოკლებული ბავშვებისთვის. დიდი ზომის ბავშვთა სახლებში მცხოვრებ ბავშვთა რაოდენობა 4600-დან 120-მდე შემცირდა. ამ 120 ბავშვის უმეტესობა შეზღუდული შესაძლებლობების მქონეა.
იმ 4600 ბავშვიდან, რომლებიც 2008 წელს ბავშვთა სახლებში ცხოვრობდნენ, ასევე იმ ბავშვებიდან, რომლებიც შემდეგ მოხვდნენ სახელმწიფო ზრუნვის ქვეშ, 2300 ბიოლოგიურ ოჯახს დაუბრუნდა, 1600 შვილობლობაში განთავსდა, 700 მცირე ზომის საოჯახო სახლებში გადავიდა.
გარდა ამისა, 4000 ბავშვი განთავსდა მეურვეობა/მზრუნველობის ქვეშ და, შესაბამისად, განხორციელდა მათი სახელმწიფო ზრუნვის ქვეშ მოხვედრის პრევენცია.
2010 წელს მთავრობამ დანერგა ე.წ. რეინტეგრაციის პაკეტი ოჯახებისათვის, რომლებიც (სოციალური მუშაკების მიერ შეფასებისა და რეკომენდაციის საფუძველზე) საკუთარ შვილებს იბრუნებენ. ეს პაკეტი მოიცავდა თითო ბავშვზე, თვეში, 50 ამერიკული დოლარის ოდენობის დახმარებას, სამედიცინო დაზღვევას და, საჭიროების შემთხვევაში, დღის ცენტრის უფასო მომსახურებას. ასევე გაფართოვდა და გაძლიერდა შვილობილობის კომპონენტი. ამჟამად, 1070 ბავშვია განთავსებული მინდობით აღზრდაში (რეგულარული, სპეციალიზებული და გადაუდებელი), მათ შორის 100 განსაკუთრებული საჭიროებების მქონე.
იმ ბავშვებისათვის კი, რომლებიც თავიანთ ოჯახებში ვერ ბრუნდებიან და ვერ თავსდებიან მინდობით აღზრდაში, არსებობს მცირე საოჯახო ტიპის სახლები, განკუთვნილი არაუმეტეს 8-10 ბავშვისათვის. ამ ტიპის სახლებმა ჩაანაცვლა ყოფილი დიდი ზომის სახელმწიფო ინსტიტუციები. ამ დროისათვის, საქართველოში, დაახლოებით, 350 გოგო-ბიჭი ცხოვრობს მცირე საოჯახო ტიპის სახლებში.
ბავშვთა მზრუნველობის სისტემის ერთ-ერთი საკვანძო კომპონენტი სოციალური სამუშაოს გაძლიერებაა. რეინტეგრაციის პაკეტის შემოღების შემდეგ სოციალურმა მუშაკებმა ხელი შეუწყვეს, დაახლოებით, 1000 ბავშვის ბოლოგიურ ოჯახში დაბრუნებას. რეინტეგრირებული ბავშვები მათი მხრიდან მუდმივი მონიტორინგის ქვეშ იმყოფებიან. ასევე, სოციალურ მუშაკთა მეთვალყურეობის ქვეშ არიან მინდობით აღზრდასა და მცირე საოჯახო ტიპის სახლებში განთავსებული ბავშვებიც.
პროცესის ხელშეწყობისა და მონიტორინგის მიზნით, შეიქმნა ბავშვზე ზრუნვის საკოორდინაციო საბჭო, რომელშიც შედიან ძირითადი დონორები, შესაბამისი სამინისტროებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები. მთავრობის ძლიერ პოლიტიკურ ნებაზე დაყრდნობით, ჲნჳCჶფ-ის, ჲSაჳდ-ისა და სხვა მხარეების ფინანსური და ტექნიკური დახმარებით, მდგრადი შედეგების მიღწევისთვის შესაბამისი გარემო შეიქმნა.
ბავშვზე ზრუნვის სისტემის რეფორმას გასდევს ძლიერი ადვოკატირებისა და საზოგადოებრივი ცნობიერების ამაღლების კამპანია, რომელიც ოჯახური ზრუნვის მნიშვნელობაზე და ინსტიტუციური მზრუნველობის საზიანო შედეგებზე ამახვილებს ყურადღებას. კამპანია მოიცავს: დოკუმენტური ფილმების გადაღებასა და ჩვენებას; ბილბორდების დამზადებასა და განთავსებას; ტრენინგებისა და მრგვალი მაგიდის მოწყობას ჟურნალისტებისა და სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლებისთვის.
სწორედ ამ შედეგების საფუძველზე, საშა გრაუმანმა საქართველოს მთავრობას ბოლო წლების მიღწევები მიულოცა და რეფორმის პროცესში შეტანილი წვლილისათვის მადლობა გადაუხადა ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს, რომელმაც, 2009 წლიდან დღემდე, 6 მილიონი აშშ დოლარი ჩადო ბავშვთა დაცვის სისტემის გაძლიერებაში.
ბავშვზე ზრუნვის სისტემის რეფორმის პირველი ფაზა ყველაზე დიდი შედეგით — ბავშვთა სახლების დახურვით დასრულდა. როგორც იქნა, წარსულს ჩაბარდა საბჭოთა სისტემის გადმონაშთი დაწესებულებები, რომელიც ბავშვს ინდივიდუალური განვითარების საშუალებას არ აძლევდა.
საქართველოს მთავრობისთვის, რასაკვირველია, კვლავ პრიორიტეტულია ბავშვზე ზრუნვის სისტემის რეფორმირება იმისათვის, რომ თითოეულ ბავშვს ჰქონდეს შესაძლებლობა, იცხოვროს და აღიზარდოს ოჯახურ გარემოში. რადგან დიდი ზომის ბავშვთა სახლებში მცხოვრები ბავშვების დეინსტიტუციონალიზაციის პროცესი დასასრულს უახლოვდება, ბავშვზე ზრუნვის რეფორმის ფოკუსი ფართოვდება და შეეხება სხვა დაუცველ ჯგუფებსაც, ისეთების, როგორებიცაა: ძალადობის მსხვერპლი, არასახელმწიფო ინსტიტუციებში ან ქუჩაში მცხოვრები და/ან მომუშავე, კანონთან კონფლიქტში მყოფი ბავშვები. სისტემური ცვლილებები, რომლებიც ამ დაუცველი ჯგუფების მხარდაჭერას ითვალისწინებს, ასახულია ახალ, 2013-2015 წლის, ბავშვთა სამოქმედო გეგმაში. ეს გეგმა ჩვენს ქვეყანაში ბავშვზე ზრუნვისა და სოციალური კეთილდღეობის რეფორმის ახალ ეტაპს წარმოადგენს.
„საქართველოს მთავრობა გააკეთებს ყველაფერს, რომ მომავალი წელი განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ მოექცეს სწორედ ბავშვთა უფლებების თვალსაზრისით“ — განაცხადა კონფერენციაზე საქართველოს პარლამენტის ადამიანის უფლებათა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის თავმჯდომარემ ეკა ბესელიამ და სურვილი გამოთქვა, რომ 2014 წელი საქართველოში ბავშვთა უფლებების დაცვის წლად გამოცხადდეს: „ჩვენ გვქონდა ძალიან მძიმე სტატისტიკა. გაეროს ეგიდით ჩატარებული კვლევის შედეგად, ჩვენს ქვეყანაში 77 ათასზე მეტი სიღარიბის ზღვარს მიღმა მცხოვრები ბავშვი დაფიქსირდა და საქართველო, ამ მხრივ, მართლაც არის ქვეყანა, სადაც მაღალია ბავშვთა რაოდენობა სიღარიბის კუთხით. შესაბამისად, ბევრი პრობლემაა — ბავშვები ქუჩაში, ბავშვები უმძიმეს პირობებში, მაგრამ იმ რეფორმამ, რომელიც გაეროს მხარდაჭერით ხორციელდებოდა, უმნიშვნელოვანესი როლი შეასრულა ბოლო პერიოდში მსხვილი საბავშვო დაწესებულებების შემცირების პროცესში, რამაც, შესაბამისად, ამ დაწესებულებებში მცხოვრები ბავშვების რიცხვიც შეამცირდა. სახელმწიფომ პრიორიტეტად აიღო იმ ოჯახების გაძლიერება, სადაც ბავშვები სიღარიბის ზღვარს მიღმა ცხოვრობენ. ამ კუთხით, ვფიქრობთ, ახალი ტიპის რეკომენდაციები უნდა მივცეთ მთავრობას. ჩვენი კომიტეტი სწორედ ამ ინიციატივით გამოდის და ამის შესახებ პარლამენტშიც მსჯელობენ. სურვილი გვაქვს, მომავალი წელი ბავშვთა უფლებების დაცვის წლად გამოვაცხადოდ. პრიორიტეტად გამოვაცხადოთ ბავშვები და ყველაფერი გავაკეთოთ იმისათვის, რომ მათ აღარ იცხოვრონ სიღარიბეში, უსახლკაროდ. უახლოეს წლებში შიმშილისგან არც ერთი ბავშვი აღარ უნდა გარდაიცვალოს. ვფიქრობ, ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტის ინიციატივა მხარდაჭერილი იქნება როგორც პარლამენტის, ასევე მთავრობის მხრიდან“.
ჲSაჳდ-ის საქართველოს მისიის დირექტორის, სტივენ ჰეიკენის განცხადებით: „ჲSაჳდ-ის და ჲნჳCჶფ-ის მიერ მხარდაჭერილი პროექტი, რომელიც მიზნად ისახავს ბავშვებზე ძალადობის წინააღმდეგ დაწყებულ კამპანიას, საზოგადოების ყურადღების ცენტრში უნდა მოექცეს. დღეს, ასევე, განვიხილავთ ბავშვზე ზრუნვის პროექტის განხორციელების შედეგად მიღწეულ შედეგებს. ამ პროექტის ფარგლებში რამდენიმე მნიშვნელოვანი პროგრამა განხორციელდა. ჩვენ მხარში ვუდგავართ საქართველოს მთავრობას, რათა აღმოიფხვრას ის ძალადობა, რომელიც ოჯახებში ბავშვების მიმართ ხორციელდება“. მან დიდი მადლობა გადაუხადა ყველას, ვინც ბავშვზე ზრუნვის სისტემის ამოქმედებაში მონაწილეობდა.
კონფერენციამ საშუალება მისცა სხვადასხვა უწყებებისა და ქვეყნების წარმომადგენლებს, შესაბამისი გამოცდილების კრიტიკული ანალიზის საფუძველზე, საქართველოში ბავშვზე ზრუნვასთან დაკავშირებულ საკვანძო საკითხებზე გაემართათ დისკუსია. დისკუსიებმა და პრეზენტაციებმა უკეთ წარმოაჩინა საერთაშორისო ნორმები და სხვა ქვეყნების გამოცდილება, რაც სასარგებლო იქნება ქართული მხარისთვის.
ამასთან ერთად, კონფერენციაზე ყურადღება გამახვილდა:
— შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებისთვის მუდმივი მზრუნველობისა და ამასთან დაკავშირებული ოჯახის მხარდამჭერი მომსახურებების გაძლიერებაზე;
— სოციალური ფონდის ოპერაციონალიზაციაზე — ფონდისა, რომელიც მხარს დაუჭერს ბავშვთა მიტოვების პრევენციას და რეინტეგრაციას მოქნილი მექანიზმებით;
— სპეციალიზებული მიმღები ოჯახების მოძიებაზე, გადამზადებასა და მონიტორინგზე.
დაისახა სამომავლო გეგმებიც, ბავშვზე ზრუნვის რეფორმის მომდევნო ნაბიჯები. კონფერენციის მონაწილეები იმ ძირითად სფეროებზე შეთანხმდნენ, რომელსაც უნდა მოიცავდეს ბავშვზე ზრუნვის რეფორმის შემდეგი ფაზა, საქართველოში არსებული გამოცდილებისა და სხვა ქვეყნების წარმატებული პოლიტიკის გათვალისწინებით.
ბავშვზე ზრუნვის სისტემის რეფორმის პირველი ფაზა ყველაზე დიდი შედეგით — ბავშვთა სახლების დახურვით დასრულდა. კონფერენციაზე მომდევნო ფაზაზე გადასვლისთვის მხარდაჭერა გამოცხადდა.
|
