2012-10-25
ქართველ რომანტიკოსთა ლიტერატურული პორტრეტები
წერილი პირველი
ალექსანდრე ჭავჭავაძე
„ალექსანდრე ჭავჭავაძეზე ფხიზლად მსჯელობა გრძნობათა დაუხმარებლად შეუძლებელია, წერდა იოსებ გრიშაშვილი, — იგი იყო დიდი გრძნობის მომღერალი, უხვი, ლაღი, ჭარბი, გულდოვლათიანი. მისი ლექსის ჯავარი — ეს არის გრძნობა“ (ჭავჭავაძე 1940; VII).
გავადევნოთ თვალი ამ გრძნობამოძალებული პოეტის ბიოგრაფიას, ორი საუკუნის მიღმა რომ იწყება, იმდროინდელი საქართველოს სვე-ბედს რომ ირეკლავს და ასერიგად ბევრს გვეუბნება ჩვენს წარსულზეც და ჩვენს ხასიათზეც.
მოგეხსენებათ, ალექსანდრე ვაჟი იყო გარსევან ჭავჭავაძისა, — რუსეთში ქართლ-კახეთის სამეფოს ელჩის, 1783 წელს გეორგიევსკში დადებული ტრაქტატის თანაავტორისა და ხელისმომწერის, მეგობრები გარსევანს „პატარა კახის მარჯვენა ხელს“ უწოდებდნენ, ხოლო მტრები გესლიანად ამბობდნენ, რომ „გარსევანმა საქართველოს ერთადერთი ვაჟი შესძინა და სამაგიეროდ დამოუკიდებლობა კი დააკარგვინაო“.
ალექსანდრე პეტერბურგში დაიბადა, ეკატერინე მეორის ნათლული იყო, განათლებაც კერძო პანსიონში რუსულ-ფრანგულ-გერმანული მიიღო, მაგრამ როგორც კი 1804 წელს ხმა დაირხა — მთიულეთში ფარნაოზ ბატონიშვილი აჯანყდაო, — ჭაბუკური რომანტიზმით ატაცებული, სახლიდან გაიპარა და მეამბოხეებს შეუერთდა.
აჯანყებულები მალევე შეიპყრეს, — მათ შორის — თვრამეტი წლის „ბედის ნებიერი“ — ალექსანდრე ჭავჭავაძე, რომელსაც ახლა დროც ჰქონდა და მიზეზიც, რათა მისი საყვარელი ევროპელი რომანტიკოსების მგსავსად, სევდიანი ლექსები ეწერა:
ეჰა, ყარიბო, სევდის მკრიბო ნუ გაქვს ღაწვთ ბანა,
მოკვდავთთვის ჭირი ანუ ძვირი უკვდავ არს განა?
ჟამისა ფრთეთა მალად მფრენთა წარიღონ თანა,
ჩემებრთა ჰკითხე, წარიკითხე სოფლის ანბანა,
მაშინ სცნო რეცა, ერთგზის მეცა ვიყავ პყრობილი.
ნუ ჰგონებთ ვითა სიშორითა ვიყომცა ცვლილი.
(ჭავჭავაძე 1940, 126)
ალქსანდრე ჭავჭავაძის ქრესტომათიულად ცნობილი „ვისაც გსურთ ჩემთა ამბავთა ცნობა...“ და მთელი წყება ლექსებისა — „ოჰ, წარმავალნო“, „მსურდა ოხვრა“, „პყრობილისაგან თანაპყრობილთა მიმართ“, „მწამებ ხსოვნისა“ (რომლის ბოლო სტრიქონებიც აქ გავიხსენეთ) — მისი პირველი პატიმრობითა და ტამბოვში გადასახლებით თარიღდება.
გარსევანი ვაჟიშვილს ტამბოვში გაჰყვა და ახლა იქიდან ევედრებოდა ხელმწიფე-იმპერატორს: „მაჩუქეთ შვილი, აპატიეთ დანაშაული, სიყმაწვილით მოუვიდაო!“ თბილისში დარჩნენ გულშეღონებული დედა პოეტისა — მაია და ბიძამისი — მწერალი და მოგზაური გიორგი ავალიშვილი. რამდენიმე თვის შემდეგ, მათ პეტერბურგიდან სასიხარულო ცნობა მოუვიდათ — იმპერატორმა ალექსანდრემ შეიწყნარა თავისი ჭაბუკი სეხნია და პაჟთა კორპუსში განაწესა.
იწყება ალექსანდრე ჭავჭავაძის ზეაღმავალი სამხედრო კარიერა: ამ კარიერას ბრწყინვალე ფურცლებიც აქვს და არც თუ სასახელოც — სიტყვაზე, მონაწილეობა კახეთის გლეხთა აჯანყების ჩახშობაში 1812 წელს.
იონა მეუნარგიას გადმოცემით: „ალექსანდრე სწუხდა, რომ საკუთარ ძმებთან უნდა ეომა, მაგრამ მოვალეობისა და სამხედრო დისციპლინის მონა, ის შეება კახელებს და ცდილობდა საქმე ისე მაინც გაეთავებინა, რომ ბევრი უბედურება არ მომხდარიყო“ (მეუნარგია 1954; 22).
ერთ-ერთი შეტაკებისას, ალექსანდრე მუხლში დაიჭრა და აქიმ თურმანიძეთა მალამო რომ არა, საქმე ცუდად წაუვიდოდა. თურმანიძეები მართლაც დროულად გამოჩნდნენ, რადგან თავმომწონე 26 წლის ოფიცერს უკვე აერჩია თავისი საბედო — სარდალ ივანე ჯამბაკურ-ორბელიანის ქალი — სალომე. საფიქრებელია, რომ სწორედ მისდამია მიძღვნილი ეს სტრიქონები:
ვარდო კოკობო, ყოვლთა მჯობო, მომხედე კრულსა,
მე შენსა მჭვრეტსა, განარეტსა, თვალ-დაურულსა,
მოვედ, მეკონე და მიმონე, მეწამლე წყლულსა;
აღთქმა გრძნობითი, წამ-ყოფითი სრულ უქმენ გულსა,
გრძნობათა ჩემთა საკამათოვ, ვაჰ, შენგან კლულსა!
(ჭავჭავაძე 1940; 28)
ბესიკის კვალდაკვალ, ალექსანდრე ჭავჭავაძეს ლექსი სატრფიალო ბარათად გადაექცია, მაგრამ, თავისი დიდი წინამორბედისაგან განსხვავებით, ამ ბარათებს ადრესატების სახელებს არ აწერდა. საზოგადოდ, ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლექსების უმეტესობის სათაურიცა და თარიღიც პირობითია — ორიგინალში არ არის მინიშნებული.
ნიშანდობლივია ზოგიერთი ავტორისეული კომენტარიც: მაგალითად, ჭავჭავაძისეული ლექსების ნებისმიერ გამოცემაში ვნახავთ მისი ერთ-ერთი ლექსის სათაურში გამოტანილ სტრიქონს — „ნუ მომკალ მწარედ“, იმ დროს, როცა ხელნაწერი დასათაურებულია: „სარ იარი დარამ შაბ. სპარსულია: სურვილი ამაღამ მიჯნურის ნახვისა“ (ჭავჭავაძე 1940; 291).
ქართული პოეზიის ამ, აღმოსავლურ ნაკადთან დაკავშირებით, იოსებ გრიშაშვილი წერდა, რომ სამმა მგოსანმა — ბესიკმა, საათნავამ და ალექსანდრე ჭავჭავაძემ „მუხამბაზის ფორმა უმაღლეს ხარისხამდე აიყვანეს. კერძოდ, ალექსანდრე ჭავჭავაძე მალე განთავისუფლდა ირანულ ფორმის ზეგავლენისაგან და თვით ამ მუხამბაზშიაც ახალი სიოს შეტანით და შემდგომში ახალი ფორმის მომარჯვებით (ის ხომ პუშკინის პირველი მთარგმნელი იყო) ჩვენს ლიტერატურაში მაღალი და ბრწყინვალე ადგილი დაიჭირა“ (ჭავჭავაძე 1940; XXIII).
ალექსანდრე ჭავჭავაძის გულდამწვარი მუხამბაზები, როგორც წესი, ჭიანურის ან თარ-ჩონგურის აკომპანიმენტს გულისხმობდა. ჩონგურზე თვითონაც უკრავდა, მაგრამ, რაღა თქმა უნდა, განსაკუთრებით უთბებოდა გული, როდესაც გაიგონებდა, როგორ აჟღერებდნენ მის გრძნობამოძალებულ სტრიქონებს იმდროინდელი თბილისელი აშუღ-მესაზანდარენი.
დიმიტრი ყიფიანი წერდა, რომ „იმ სიმღერებიდან, რომლებიც ცოტა თუ ბევრად ცნობილია ყოველი ქართველისათვის, ორი მესამედი მაინც, და ისიც საუკეთესონი გრძნობისა და აზრის სიმაღლით, ეკუთვნიან ალექსანდრე ჭავჭავაძეს“ (აბზიანიძე 1950, 18).
მაგრამ გამოხდა ხანი და რუსების შემოტანილმა გიტარამ და ფორტეპიანომ ნელინელ გააძევა აღმოსავლური საკრავები... მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულსა და მეოცეს დამდეგს, უკვე ანდრია ყარაშვილს, ია კარგარეთელსა და ფილიმონ ქორიძეს გადაჰქონდათ „დამწერის ლექსები“ ქალაქურ ჰანგზე, ხოლო წარმტაცი ნატო გაბუნია მსმენელებს ჭავჭავაძისეული „ჭმუნვის მახვილით“ ატკბობდა:
ჭმუნვის მახვილი გულსა მსომია:
მიკვირს, თუ სული რად არ მხდომია?
მაგრამ ახლა მოგვიწევს გადავინაცვლოთ ბრძოლის ველზე, სადაც ალექსანდრე ჭავჭავაძეს არანაკლები წარმატებები აქვს, ვიდრე სასიყვარულო და სამწერლო ასპარეზზე: „ვარსკვლავმიხდილ“ ნაპოლეონს დადევნებულ რუსულ ჯართან ერთად, მან ბრძოლით გადასერა გერმანია, საფრანგეთი და თეთრ ცხენზე ამხედრებული პარიზში შევიდა, უკვე როგორც ადიუტანტი გამარჯვებული ჯარის ერთ-ერთი სარდლის — ბარკლაი დე-ტოლისა. ოცდარვა წლის ალექსანდრე ჭავჭავაძე პარიზიდან დაბრუნდა ოქროს ხმლით, ზედ ამოტვიფრული წარწერით „გულადობისათვის“ და რამდენიმე საბრძოლო ორდენით. შემდგომი ორდენები მან მიიღო უკვე როგორც გენერალ-მაიორმა, ბაიაზეთისა და თავრიზის აღებისათვის რუსეთ-ოსმალეთისა და რუსეთ-სპარსეთის ომების დროს. იმავ ხანებში ალექსანდრე ჭავჭავაძე დაინიშნა სომხეთის ოლქის მმართველად, შემდგომ — სამხედრო-მოსაზღვრე უფროსად კახეთისა და ახლა უკვე მოთარეშე ლეკთა დასაფრთხობად იშიშვლა თავისი ხმალი.
სწორედ ეს ხმალი შემოიხსნა და ჩააბარა ალექსანდრე ჭავჭავაძემ მის დასაპატიმრებლად მოსულ ჟანდარმებს 1832 წლის დეკემბერში.
1832 წლის შეთქმულებაზე იონა მეუნარგია წერდა: ხუთმეტიოდე ყმაწვილმა კაცმა განიზრახა მოეკლათ საქართველოს მთავარმართებელი და ყველა ცალკე ნაწილების მოთავე რუსები, ჩაეგდოთ ხელში არსენალი, ხაზინა, მეტეხი და ბოლოს საქართველო თავისუფალ სახელმწიფოდ გამოეცხადებინათ“ (მეუნარგია 1954; 22).
საგამოძიებო კომისიას ალექსანდრე ჭავჭავაძე არწმუნებდა, რომ არც კი გაეგონა „იგი ჯოჯოხეთური განზრახვა“. სიყმაწვილეში ფრანგულიდან თარგმნილი ტრაქტატი — „ახლოით განჩხრეკილი კაცი“, თავისი განწყობით „არაკეთილსაიმედო“ კი იყო, მაგრამ სამხილად მაინც ვერ გამოდგებოდა. მაგრამ აი ის, რომ შეთქმულები, გამარჯვების შემთხვევაში, ჭავჭავაძეს სამხედრო მინისტრად სახავდნენ, ხოლო მისივე ცოლისძმა — ლუარსაბ ორბელიანი, ფიცით ადასტურებდა თავისი სიძის მონაწილეობას „მამულის გამოხსნის შეთქმაში“, — საკმარისი აღმოჩნდა, რათა პოეტი კვლავ ტამბოვში აღმოჩენილიყო.
ამ დროისათვის იგი ორმოცდაექვსი წლისა გახლდათ, ჭაღარაშერეული, ცხოვრების სიტკბონაგემი, მაგრამ მარცხის დროსაც ღირსებაშენარჩუნებული. ალბათ, სწორედ მას უნდა ეთქვა:
ვაჰ, დრონი, დრონი ნაგებნი მტკბარად,
წარილტვნენ, განჰქრნენ სიზმრებრივ ჩქარად;
მე იგივე ვარ მარად და მარად!
არ ვსდევ ჟამთა ცვლას,
მე იგივე ვარ მარად და მარად!
(ჭავჭავაძე 1940; 4).
რუსეთის ტახტზე ამჯერად ნიკოლოზ პირველი იჯდა, ხალხში „პალკინად“ წოდებული. მაგრამ, ეტყობა, მან ჩათვალა, რომ ქართველებთან ლმობიერი პოლიტიკა უფრო ჭრიდა და, თუმცაღა, ალექსანდრე ჭავჭავაძის ბრალეულობაში ეჭვი არ ეპარებოდა (წერდა კიდეც ამის თაობაზე გრაფ პასკევიჩს), შერისხული პოეტი შეიწყნარა და პეტერბურგს იხმო. სწორედ იქ, პეტერბურგში წარუდგენია ალექსანდრე ჭავჭავაძეს იმპერატორისათვის „საქართველოს მოკლე ისტორიული ნარკვევი“, რომელშიც იგი შეუფარავად ლაპარაკობდა სასოწარკვეთილებამდე მისულ თვისტომებზე და ოდესღაც აყვავებულ, აწ კი გაჩანაგებულ ქვეყანაზე: „ახლანდელი საქართველოს მნახველი ძნელად თუ დაიჯერებს, რომ ეს ქვეყანა ოდესღაც ჰყვაოდა. მისი წინანდელი მოსახლეობის მოწამედ მხოლოდ უტყვი ნანგრევები-ღა დარჩენილა...“ (ჭავჭავაძე 1940; 241). ადვილი შესამჩნევია, როგორ ეხმიანება ეს სიტყვები ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლირიკის აღიარებული ნიმუშის, „გოგჩის“ განწყობილებას:
აჰა, პალატთა დიდებულთა ნგრეული ნაშთი,
აჰა, ქალაქთა ჩინებულთა ხვედრი უცილო...
ალექსანდრე ჭავჭავაძისადმი მიძღვნილ წერილში კიტა აბაშიძე სამართლიანად აღნიშნავდა, რომ „ეს სამგლოვიარო კილო მისი ლექსებისა შექმნილი იყო საზოგადოდ მთელი ერის გლოვისა და ოხვრის ზეგავლენით“ (აბაშიძე 1962; 23), ამით კიტა აბაშიძე თითქოს არბილებდა თავისსავე ულმობელ განაჩენს: „ალექსანდრე ჭავჭავაძე არ იყო საეროვნო მწერალი, საერო დარდებისა და ვარამის გამომხატველი, პოეტის ამ ნაკლულევანების მიზეზი იმალება იმ ატმოსფეროში, რომელშიაც იზრდებოდა, იმ აზრთა ზეგავლენაში, რომელშიაც თავისი სიყრმე-სიყმაწვილე გაატარა და რომელსაც არ შეიძლებოდა თავისებური დაღი არ დაესვა ამ მწერალზე“ (აბაშიძე 1962; 19).
„გოგჩა“ 1841 წლითაა დათარიღებული. ამ დროისათვის ალექსანდრე ჭავჭავაძე უკვე გენერალ-ლეიტენანტია, ამიერკავკასიის მხარის მთავარმმართველობის საბჭოს წევრი და საქართველოში ერთი, უწარჩინებულესი ოჯახის მამა.
ჭავჭავაძეებს სამი ქალი და ერთი ვაჟი ჰყავდათ: ამათგან ორს — ნინოს და ეკატერინეს — შესტრფოდნენ, ემეგობრებოდნენ, ლექსებს უძღვნიდნენ „ხახვის ფრანტებად“ მონათლული თაყვანისმცემლები, იქნებოდა ეს ნიკოლოზ ბარათაშვილი, გრიგოლ ორბელიანი თუ გიორგი ერისთავი. მეგობრობა მეგობრობად, მაგრამ არჩევანი ჭავჭავაძიანთ ქალებმა სხვებზე შეაჩერეს: ნინო მოგეხსენებათ, ალექსანდრე გრიბოედოვზე გათხოვდა და თვალებში შესციცინებდა თავისზე ჩვიდმეტი წლით უფროს, ირონიული ჭკუისა და ენის დიპლომატს და უკვე სახელმოხვეჭილ მწერალს, რომელმაც, გზად სპარსეთისაკენ, ფორტეპიანოზე დაკვრის რამდენიმე გაკვეთილით მოაჯადოვა იგი. ნიკოლოზ ბარათაშვილის მუზა — ეკატერინე („კატინკა“, როგორც მას ყველა ეძახდა), ცოლად გაჰყვა სამეგრელოს უკანასკნელ მთავარს — დავით დადიანს. და ბოლოს, უმცროსი — სოფიო, უკვე მამის გარდაცვალების შემდეგ მიათხოვეს კავკასიაში საიმპერატორო ადმინისტრაციის დიდმოხელეს — ბარონ ნიკოლაის.
ჭავჭავაძეთა ვაჟიშვილი — დავითი, მამამისს მხოლოდ დარდიმანდობით დაემსგავსა და მას უპირატესად მაშინ იხსენებენ, როდესაც წინანდლიდან ლეკების მიერ მისი ოჯახის გატაცებაზე ჰყვებიან. მაგრამ, ეს ამბავი რომ მოხდა, ალექსანდრე ჭავჭავაძე უკვე ცოცხალი აღარ იყო. ისე რომ, კავკასიის ომში მისი მონაწილეობა და შამილის წინააღმდეგ დიდოეთში ლაშქრობა პირადი ანგარიშსწორების სურვილით არ იყო ნაკარნახევი.
წინანდლის გახსენებაზე: ალექსანდრე ჭავჭავაძე ევროპეიზმს მხოლოდ ლიტერატურაში როდი ნერგავდა — თავისი სასახლეცა და ბაღიც წინანდალში მან სწორედ ევროპულ ყაიდაზე მოაწყო და ქართველ სტუმრებს ჩვენში პირველად ჩამოტანილი როიალითა და ბილიარდით ანცვიფრებდა, ხოლო რუსებსა და ევროპელებს — აღმოსავლური სტუმართმოყვარეობითა და მასშტაბით. თანამედროვეთა თქმით — ჭავჭავაძეებთან სუფრა, წინანდალშიც და თბილისშიც, როგორც წესი, ოც კაცზე მაინც იშლებოდა. მრავალი წლის შემდეგაც კი იგონებდნენ ჭავჭავაძეთა სტუმრები მათ ლიტერატურულ სალონს, თბილისური სახლის ბანზე გატარებულ საღამოებს — ტრადიციული დუთმა-ნესვითა და წინანდლის ღვინით....
ალექსანდრე ჭავჭავაძე შეუდარებელი მასპინძელი იყო: გულუხვობითაც, სიტყვა-პასუხითაც, იერითაც. პოეტის გარეგნობა ჩვენ იმდროინდელი დაგეროტიპებით ვიცით: გადაწკეპილი ულვაშებით (სხვათა შორის, ისეთ მნიშვნელობას ანიჭებდა თურმე ამ ულვაშებს, რომ ბოლო წლებში იღებავდა კიდეც), ეშმაკურად მოწკურული თვალებითა და ჩამალული ღიმილით... სიტყვიერი პორტრეტიც შემოგვრჩა: „ალექსანდრე შუათანა ტანისა, კარგი თვალადი, კარგი ზრდილი, თავმდაბალი, როგორც ეკადრებოდა დიდი კაცის შვილს, კარგი მოლაპარაკე იყოვო...“ — უყვებოდა ქეთევან ორბელიანი იონა მეუნარგიას (მეუნარგია 1957, 305).
ქუჩას, რომელზეც ალექსანდრე ჭავჭავაძე თბილისში ცხოვრობდა, მისი სახელი პოეტის სიცოცხლეშივე დაარქვეს: ეს არც იყო გასაკვირი. პატივი მიაგეს ბრწყინვალე თავადს, მამაც მხედართმთავარსა და უმაღლესი რანგის მოხელეს. ეს ჩამოთვლა, ერთი შეხედვით უნდა დამთავრებულიყო სიტყვებით — „და სახელმოხვეჭილ პოეტს“, მაგრამ ალექსანდრე ჭავჭავაძის სიცოცხლეში მისი პრესტიჟი სწორედ სახელმწიფო და სამხედრო კარიერასთან იყო დაკავშირებული და არა იმ „მელექსეობასთან“, რომელსაც, ვგონებ, თვითონაც განათლებული არისტოკრატის მოცალეობის ჟამს გულის მოსაოხებელ საშუალებად მიიჩნევდა და არა თავის უმთავრეს და უპირველეს მოწოდებად. ამიტომაც, არც თავისი ლექსების შეკრებაზე უზრუნვია, არც მათ გამოქვეყნებაზე.
1846 წელს პირველად დასტამბული მისი ლექსები, — დავით ჩუბინაშვილს რომ შეეტანა თავის „ქრესტომათიაში“ და პეტერბურგიდან გამოეგზავნა, უკვე გარდაცვლილი ავტორის სასთუმალთან იდო.
ეგებ სიმბოლურიც იყო, რომ ალექსანდრე ჭავჭავაძე სწორედ სამსახურებრივმა რიტუალმა იმსხვერპლა.
ჩვენს მეხსიერებას სკოლის მერხიდან შემორჩა აღწერა იმისა, თუ როგორ დაუფრთხა ცხენი მეფისნაცვალ ვორონცოვთან ვიზიტით მიმავალ ალექსანდრე ჭავჭავაძეს, როგორ წამოიწია იგი მეეტლის მისაშველებლად და თვალის დახამხამებაში, როგორ დაანარცხა ეტლის ბორბალში მოყოლილმა გენერლის შინელმა ქვაფენილს ეს უმარცხებელი მხედარი...
თბილისი გლოვამ მოიცვა: ოჯახი ეთხოვებოდა თავის ბურჯსა და იმედს, ლიტერატორთა ახალთაობა — ქართული რომანტიზმის მამამთავარს, თანამებრძოლნი — მამაც და საზრიან მხედართმთავარს.
„უნუგეშოდ ჭმუნავს მთელი საქართველო“, — წერდა პლატონ იოსელიანი. „თბილისის მთელი მოქალაქეობა თავის ამქრებით და ბაირაღებით გაჰყვა მას საუკუნო განსასვენებელთან“ (ჭავჭავაძე 1940, XVIII).
კახეთის პირველი მემამულე შუამთაში დაკრძალეს — საგვარეულო ძვალთშესალაგში, რომლის ხავსიანი სიღრმიდან ექოდ მოისმოდა ოდესღაც ნათქვამი: „გვძლივა სოფელმან ხელმყოფელმან, აწ გვაგო შური...“
წერილი მეორე
გრიგოლ ორბელიანი
იყო დრო, როდესაც ქართულ სუფრაზე რომელიმე სტუმართაგანი აუცილებლად ჩამოიღებდა კედლიდან ბანტიან გიტარას და ქალაქურ ჰანგზე წაიმღერებდა:
გინდ მეძინოს, მაინც სულში მიზიხარ,
თვალთ ავახელ, ზედ წამწამზედ მიზიხარ!
ათი გზა მაქვს, ათივე შენსკენ მოდის!
ფიქრები მაქვს, წინ შენი სახე მოდის!
(ორბელიანი 1959: 65)
დღეს, იმავ სუფრაზე, შესაძლოა ბევრმა არც კი იცოდეს, რომ ეს მუხამბაზი გრიგოლ ორბელიანს ეკუთვნის. იმ გრიგოლ ორბელიანს, რომლის კოლორიტული ფიგურის გარეშე წარმოუდგენელია XIX საუკუნის ქართული სინამდვილე.
იგი ამ საუკუნის გარიჟრაჟზე დაიბადა, 1804 წელს და უკვე თავისი წარმომავლობით იწვევდა გარეშემოთა რიდსა და ინტერესს: გრიგოლის მამა — დიმიტრი (იგივე ზურაბ) ორბელიანი, — დიდი ყაფლან ორბელისშვილის (სულხან-საბას პაპის) შთამომავალი იყო, უკანასკნელ ქართველ მეფეთა კარზე ნამსახურევი, ხოლო დედა — ხორეშანი — ასული გახლდათ მეფე ერეკლეს შვილიშვილის — ელენესი.
გრიგოლ ორბელიანის ბიოგრაფი, იონა მეუნარგია, აღტაცებული ხორეშანის განსაკუთრებული სულიერი თვისებებით, წერდა: „მარტო გრიგოლის გამოზრდით არ იყო შესამჩნევი დედა პოეტისა. გრიგოლის გარდა, მას ჰყავდა სამი სხვა შვილი ილია, ზაქარია და ეფემია. სამივე თავისთავად შესანიშნავი და სახელოვანი პირნი. პირველ ორთა სახელს კაცი ხშირად შეხვდება კავკასიის სამხედრო ისტორიაში. თავიანთი ცხოვრებითა და სიკვდილით მათ ორთავ დაამტკიცეს თავგანწირული ვაჟკაცობა და ერთგულება მამულისა. ეფემიამ კი დაუვიწყარჰყო თავისი სახელი იმით, რომ შეიქმნა დედა ჩვენი სასიქადულო პოეტის ნიკოლოზ ბარათაშვილისა. იშვიათს ქართველ ქალს გაუზრდია ამდენი წარჩინებული ქართველები...“ (მეუნარგია 1954: 31).
ეს ბრწყინვალე შტო ორბელიანებისა შეწყდა გრიგოლის სიკვდილთან ერთად. იგი უძეოდ გადაეგო და აკვანშივე დაწინდული, მაგრამ სხვაზე გათხოვილი თავისი მოგვარე-საცოლის, სოფიო ორბელიანის სახსოვრად, მისადმი მიძღვნილი სამიოდ ლექსიღა დატოვა:
მე განშორებულს, სვე გამწარებულს
მაშინ გონებით თუ დამივიწყებ,
არ შევინანებ, ოღონდ კი შენს გულს
ზოგჯერ ვახსოვდე ჩემდამო ერთგულს!
(ორბელიანი 1959: 52)
ეს ლექსი რიგაშია დაწერილი. პოეტი-პორუჩიკი აქეთ გამოამწესეს 1832 წლის შეთქმულებასთან კავშირის გამო.
აქ იგონებდა იგი სიყმაწვილის ბედნიერ დღეებს, თბილისის ლამაზმანებს, თავის ტოლ-ამხანაგებს და ყარაჩოღელ თანამოინახეებს — დიმიტრი ონიკაშვილს, მირზაჯანა მადათოვს, ლოპიანას.... ხუთი, გადასახლებას მიმსგავსებული სამხედრო სამსახურის წელი, გაუსაძლისი იქნებოდა, ეს მოგონებები და სიჭაბუკიდან თანაშეზრდილ ადამიანებთან ხელახალი შეყრის იმედი რომ არა:
მაგრამ ნუგეშად, ჩემდა შვებად, სასიხარულოდ,
ლხენად გულისა, უდროოდა მწარ-დამჭკნარისა,
დაო სასურველ! ამა სოფელს შენ დამშთი მხოლოდ
და განმისვენე კვეთებათგან ბოროტ მხვედრისა!
მისთვის ვლოცავ ცას, შავნი დღენი ჩემთვის შთომილნი,
არ შეჰსწყდნენ, ვიდრე კვალად ჩემთა თვალთ არ გიხლონ
და მაშინ, ოდეს საუკუნოდ მივლულო თვალნი,
მშობლიურ მიწა ხელთა შენთა გულს დამაყარო.
(ორბელიანი 1959: 48)
რატომღაც მგონია, რომ როდესაც საქართველოში დაბრუნებული გრიგოლ ორბელიანი გადაიკითხავდა თავისი დისადმი — ეფემიასადმი მიძღვნილ ამ სტრიქონებს, იქვე გადმოიღებდა ნიკოლოზ ბარათაშვილი წერილს, რომელშიც დისშვილი ძალზედ დელიკატურად საყვედურობს ბიძას გურიის გლეხთა ამბოხის ჩახშობაში მონაწილეობას და ყურადღებით გადაიკითხავდა ჯერ აქვე თანდართულ ტატოს ლექსს — „ვპოვე ტაძარი“, მერე დანარჩენ ლექსებს და მოძალებულ, უსიამოვნო ფიქრებს განრიდებული, თავის საყვარელ ლიქიორს წაეტანებოდა...
უცნაურია, მაგრამ გრიგოლ ორბელიანის ჩანაწერებში თუ პირად წერილებში, რომლებშიც თითქმის მთელი მისი ცხოვრება აისახა, მათ შორის, გულწრფელი დატირება ბარათაშვილისა, სიტყვა არაა დაძრული მისი დისშვილის ლექსების შესახებ და ქართულ მწერლობას ბარათაშვილის სახელი გრიგოლ ორბელიანის „მტერ-მოყვარემ“ — ილია ჭავჭავაძემ დაუბრუნა.
აქვე უნდა ითქვას, რომ გრიგოლ ორბელიანი, „მამათა და შვილთა ბრძოლაში“ ერთობ „დაზარალებული“ პერსონაჟი ილიას „გამოცანებისა“ — „ზოგჯერ ქვეყანა ფეხებზე რომ ჰკიდია“, აკაკისაგან „ხარაბუზა გენერლად“ მონათლული, იმავ ილია ჭავჭავაძეს დასაბეჭდად უგზავნის თავის „ფსალმუნს“ და ელოდება მის პირუთვნელ მსჯავრს.
თავის მხრივ, ილია სთავაზობს გრიგოლ ორბელიანს წარუძღვეს „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის დამდგენ კომისიას, მონაწილეობა მიიღოს ქართული თეატრის აღორძინებასა თუ ბანკის დაარსებაში. ილიას არ დავიწყნია, როგორი მოწიწებით შესცქეროდა იგი სტუდენტობისას, არდადეგების შემდეგ პეტერბურგს მიმავალი, მლეთის დაღმართზე ეტლიდან გადმოსულ, ტანმორჩილ, მაგრამ მაინც შთამბეჭდავი გარეგნობის ბაკენბარდებიან პოეტ-გენერალს...
ამ ტანმორჩილებასთან და გენერლობასთან დაკავშირებით: გრიგოლი თავის თავს ხუმრობით, მაგრამ ხაზგასმულად „ნაპოლეონს“ უწოდებდა, ახლობლებმა კი სიყმაწვილეში „კურკა“ შეარქვეს. შერჩა კიდეც ეს მეტსახელი სიბერემდე და ვიდრე გენერლის კარიერას მივადგებოდეთ, ერთხელ მაინც თვალი შევავლოთ „კურკას“ მის ჩვეულ გარემოში: პირველყოვლისა, ეს თბილისია, ე.წ. „ორბელიანთა აული“ (კოლმეურნეთა მოედნის უბანი, რომელსაც, როგორც იქნა, ორბელიანის სახელი დაუბრუნდა), სადაც მოტიტვლებულ ეზოში იდგა დიდი, ორსართულიანი, ფართო მოაჯირით შემოვლებული სახლი ზურაბ ორბელიანისა. „კაცს შეუძლია ყველგან იყოს, თუნდაც იაპონიაში, — როგორღაც უთქვამს გრიგოლ ორბელიანს, — მაგრამ ცხოვრებით კი მარტო თბილისში უნდა იცხოვროსო“ (მეუნარგია 1954: 137).
ზაფხულობით იგი უმეტესად ტაბახმელაშია, მაგრამ ზოგჯერ კოჯორში გადაინაცვლებს, ან კუმისს, კოდას, წავკისს ჩააკითხავს... აქ მარტო იწყენს ხოლმე და აგარაკად ეპატიჟება თავის მეგობრებს და ნათესავებს — ანტონ ორბელიანს, დავით ყორღანაშვილს, დიმიტრი ონიკაშვილს. თვეობით ცხოვრობენ მასთან — დიმიტრი ჯორჯაძე (რომელიც ამ მეგობრობას თანაშემწისა და მდივნის მოვალეობას უთავსებს) და ყაფლან ორბელიანი — ბიძაშვილი გრიგოლისა, ვგონებ ყველაზე საყვარელი და სასურველი მისი სტუმარი. ყაფლანს — მომღერალსა და თარზე დამკვრელს, აშიკს, თავისი დევიზით — ეს ცხოვრება — ქალია“, ეტყობა, ის ხიბლი და ხალისი ჰქონდა, რომელიც ერთფეროვან, მდორე ყოფას აფერადებს და ზეიმად გადააქცევს... სალაპარაკოს რა გამოულევდა ყაფლანსა და უცოლოდ დარჩენილ, თუმცა (შესაძლოა — სწორედ ამიტომ), სასიყვარულო ისტორიებს დახარბებულ გრიგოლს. აკი წერს ერთი წერილის პოსტსკრიპტუმში ანტონ ორბელიანს: „ანტონ, თუ ვისმე ჩუმად ეარშიყები, ისიც მომწერეო“.
ამ, პიკანტური თემატიკისადმი შეუნელებელი ინტერესი გრიგოლ ორბელიანის ლირიკაშიც შეაღწევს და თუ ჩაკვირვებით გადაიკითხავთ მის „მუხამბაზს“ („არავისთვის მე დღეს არა მცალიან, სალომესთან სადილად მეძახიან“) და იმავ ქარაგმულ მინიშნებებზე აგებულ მის ლექსს — „სალომეს — ბეჟანა მკერვალის მაგიერ“, გაიფიქრებთ, რომ ამ სალომეს ქმარი, — ალექსანდრე ჭავჭავაძე, — აღტაცებული ვერ იქნებოდა გრიგოლის „ლირიკულ-იუმორისტული“ ჟანრით, მაგრამ, როგორც გონიერი კაცი, თავს არიდებდა ურთიერთობის გამწვავებას თავისი ცოლისა და ქალიშვილების მეგობართან.
ჭავჭავაძიანთ ქალები მართლაც გულწრფელად ემეგობრებიან მათ განუყრელ მესაიდუმლესა და თანამოსაუბრეს — „კურკას“. გრიგოლის წერილებიდან და ლექსებიდან კი ჩანს, რომ ის სიხარულით აირჩევდა სხვა როლს — საყვარლისა თუ ქმრისას (ჯერ ნინოზე ფიქრობს, მერე — „წინანდლის ვარდზე“ — ეკატერინეზე). ვაი რომ, ქალბატონნი გრიბოედოვისა და დადიანისა, ესოდენ ახლობელნი და მიმზიდველნი, „კურკასთვის“ მიუწვდომელნი აღმოჩნდნენ...
რადგან „თანამოსაუბრე“ ვახსენეთ, არ შეიძლება ცალკე არ აღვნიშნოთ გრიგოლ ორბელიანის მართლაც გამორჩეული ნიჭი თანამოსაუბრისა. აღტაცებული იონა მეუნარგია წერს: „...და მოჰყვებოდა მუსაიფს, მაგრამ რა მუსაიფს. არა, ვისაც არ უნახავს გრ. ორბელიანი გულდამშვიდებით, ტკბილად მოსაუბრე ნაცნობ-მეგობართა შორის, ის თავის დღეში ვერ შეადგენს პოეტზე დაახლოვებულ აზრსაც. მარტო იმის ახლო, იმასთან ლაპარაკის დროს, როდესაც ის თავის მოსაუბრეს მადლიანად შეხედავდა და გულიდან გარდმოფენილს ნათელში გაახვევდა, რწმუნდებოდა კაცი, რა გამოულეველი, წმინდა, მოკამკამე წყარო იყო ეს კაცი კეთილგონიერებისა და მაღალი გრძნობისა. არც ერთი საგანი, არც ერთი კითხვა არ იყო კავკასიაში, რომელზედაც მას არ შესძლებოდა ლაპარაკი, არც ერთი კაცობრიობის გონების მაღელვებელი საკითხი არ იყო, რომელზედაც იმას არ შეედგინა თავისი, ქართული, აღმოსავლეთის ქრისტიანის აზრი“ (მეუნარგია 1954: 121).
ამ საუბრების (მასლაათის, მუსაიფის, როგორც ადრე იტყოდნენ), ერთი მთავარი თემა — ქართული ენის შერყვნა იყო: გრიგოლს დასტად ედო მაგიდაზე ფერადი ფანქრით აჭრელებული ჟურნალ-გაზეთები ლიტერატურული ახალთაობისა — მეტადრე სერგეი მესხსა და გიორგი წერეთელს კიცხავდა, „დროების“ რედაქტორებს...
გრიგოლ ორბელიანის ერთადერთი კრიტიკული წერილი იმდროინდელ „ცისკარში“, სწორედ გიორგი წერეთლის ახლადგამოქვეყნებული მოთხრობის („კიკოლიკო, ჩიკოლიკი და კუდაბზიკა“) ენობრივ მხარეს ეძღვნებოდა. სხვათა შორის, რამდენიმე შენიშვნა მართლაც მართებული იყო, მაგრამ, საზოგადოდ, დეკანოზ დიმიტრი ალექსი-მესხიშვილის მოწაფე, ანტონ კათალიკოსის ენობრივ პრინციპებზე აღზრდილი გრიგოლ ორბელიანი, აქაც ისეთივე კონსერვატორი მოჩანს, როგორც თბილისის გუბერნიის მარშლის არჩევისას, როდესაც იგი წინაღუდგა დიმიტრი ყიფიანის ღირსეულ კანდიდატურას და რადგან ყიფიანები მხოლოდ აზნაურები იყვნენ, თანამედროვეთ დაამახსოვრებინა გაწბილებული ფრაზა: „მაშინ დაიღუპა საქართველო, როცა მე და წვიმიტიძე ერთმანეთს შეგვატოლესო“.
მაგრამ მოდით, დავუბრუნდეთ ამ ზვიადი ფეოდალის ოჯახურ გარემოს, სადაც იგი გაცილებით უფრო მეტ სიმპათიას იმსახურებს, ვიდრე სათავადაზნაურო საკრებულოში.
აქვე ვიტყვი, რომ ალექსანდრე ჭავჭავაძისაგან განსხვავებით, მარტოხელა გრიგოლ ორბელიანს თავისი სახლი ლიტერატურულ სალონად არ გადაუქცევია. ოც-ოცი კაცი დღეში აქ მაგიდას არ შემოუსხდებოდა ხოლმე: ამისი არც შესაძლებლობა ჰქონდა დღენიადაგ ვალებში ჩავარდნილ გრიგოლს და, ვგონებ, არც სურვილი. სახლში მას თითო-ოროლა თანამოსაუბრე ერჩია, თუ სუსტი სქესისა იყო — მით უკეთესი... ქეიფი კი — ორთაჭალის ბაღებში, ან ტივზე, ან აბანოში, აქ ქალაქის შემოგარენში — დასტით, ზურნა-დუდუკით, თარით, არღნით, — ეს უკვე გემოვნებისა და მიხედვით... აკი მოუწოდებდა თანამეინახეებს ერთ თავის მუხამბაზში:
სულით ერთნო, მოლხინენო, აწ შეკრბით
თასით, ჯამით, ყანწით, აზარფეშებით!
ლხინის სუფრა მოჰფინეთ ყვავილებით;
ალავერდა დასვით თარით ნაქებით,
ყოჯა ბულბულ ტკიბილის ხმით აღუღუნეთ,
დიმპლიპიტო დაჰკარ-დაარაკუნეთ!
და ა.შ.
(ორბელიანი 1959: 49)
არის ტიპი — მომლხენისა, მოქეიფის, რომლისთვისაც სუფრას, მის კოლორიტს თავისთავადი მნიშვნელობა აქვს. გრიგოლ და ყაფლან ორბელიანებისათვის სუფრის ხიბლი იმ უხილავ ნაპერწკალსაც გულისხმობდა, რომელიც მამაკაცთა საზოგადოებაში ლამაზ ქალს შემოაქვს. „არშიყობანი არ იყო და უამისოდ, სწორე გითხრა, წასვლა-მოსვლა და სადილი სრულებით არაფერია“, — წერს ერთ თავის ადრესატს ვნებადაუმცხრალი პოეტი... (ორბელიანი 1936: 75).
ამ მხარეს გრიგოლ ორბელიანის ცხოვრებისა —/ გრძნობადსა და რომანტიკულს, ერთი შეხედვით, თითქოს არაფერი აქვს საერთო მისი ბიოგრაფიის ხილულ კალაპოტთან, მის სამხედრო და სამოქალაქო კარიერასთან, მაგრამ ყოველივე ეს — ერთი ბიოგრაფიის განუყოფელი ნაწილია და თუ გრიგოლ ორბელიანის პორტრეტი სრულად გვინდა წარმოვისახოთ, მისი ცხოვრების ამ მხარესაც უნდა მივადევნოთ თვალი.
ერთი საუკუნის წინ კიტა აბაშიძე თავის „ეტიუდებში“ წერდა: „რა უნდა იყოს საერთო იმ გრ. ორბელიანს შორის, რომელმაც, რაც უნდა ვთქვათ, ძალიან მძლავრად ააჟღერა პატრიოტული თავისი ჩანგი და იმ გრ. ორბელიანს შორის, რომელსაც დედამიწაზეც ერთად ერთ საყურადღებო ცენტრად, ერთად ერთ წერტილად თავისი ოჯახობრივი ინტერესი მიაჩნდა და ზურაბიანთ გვარეულობის დაცემასა და საქართველოს დაღუპვას ერთმანეთს უკავშირებდა. აბა მიბრძანეთ ერთი, რა აქვთ საერთო იმ პოეტს, რომლის ქნარიც ნაზი და მომხიბლავი მელოდიებით აღსავსე ჰანგებს გვასმენს, და იმ სასტიკ, გამხეცებულ მეომარს, რომელმაც სხვადასხვა მხარის მმართველობის დროს „დრაკონის კანონები“ შემოიღო? აბა, რა რიგათ შეგიძლიათ მოათავსოთ ერთ არსში მაღალგრძნობიერი მგოსანი, რომელიც გულზვიად და გულცივ სატრფოსაც კი გზას ულოცავს და ის გაშმაგებული სისხლისმსმელი მეომარი, რომელსაც თავისი სიმკაცრით თავი მოსწონს“ (აბაშიძე 1962: 41).
შემდგომ, კიტა აბაშიძეს მოჰყავს რამდენიმე ნაწყვეტი გრიგოლ ორბელიანის პირადი წერილებიდან, სადაც იგი აღწერს, მისი ბრძანებით როგორ ასწორებენ მიწასთან დაღესტნის სოფლებს, როგორ აჭრიან თავებს ყაჩაღებს და ასკვნის: „...ამის დამწერ კაცს ვერ უნდა შეძლებოდა ვერც ერთი სტრიქონის დაწერა, რომელშიაც ადამიანური გრძნობა სჩანდეს. გრ. ორბელიანის პოეზია კი სავსეა ღრმა გრძნობიერებითა და მაღალი აზროვნებით“ (აბაშიძე 1962: 41).
კითხვებს, რომლებსაც უფიქრდებოდა კიტა აბაშიძე, დღესაც არ დაუკარგავთ თავისი მნიშვნელობა და ყოველი მიბრუნება გრიგოლ ორბელიანის ბიოგრაფიასთან და მის შემოქმედებასთან, იმავდროულად მისი გაორებული ბუნების ამოცნობასაც გულისხმობს. ეს გაორება გრიგოლ ორბელიანის ბიოგრაფიასა და შემოქმედებას შორის კი არ არის მხოლოდ, ზოგჯერ თვით მის პოეზიაშიც გვხვდება.
მაგალითისათვის, პარადოქსებით აღსავსე, სწორედ კიტა აბაშიძის მიერ დაწუნებული, მაგრამ მაინც ქრესტომათიულად ცნობილი „სადღეგრძელო“ ავიღოთ: გავიხსენოთ, როგორ უთავსდება ერთმანეთს ბანგნარევი სტრიქონები, ესოდენ რომ ანანავებდნენ ქართველი კაცის ყურთასმენას:
სხვა საქართველო სად არის, რომელი კუთხე ქვეყნისა?
ერი — გულადი, პურადი, მებრძოლი თავის ბედისა?!
შავთა დროთ ვერა შესცვალეს მის გული ანდამატისა,
იგივ მხნე, იგივ მღერალი, მოყვარე თავის მიწისა!..
(ორბელიანი 1959: 100)
და იქვე, რამდენიმე ტაეპით ადრე, მუხლთმორთხმული და ზეატაცებული მიმართვა რუსთხელმწიფისადმი:
ხელმწიფევ ჩვენო,
ძლიერო ბრძენო,
ნიკოლოზ დიდო სულგრძელებითა!
მხედარნი შენნი;
ერთგულნი მხნენი,
ვჰსვამთ შენს სადღეგრძოს მოწიწებითა!
გულნი ივერთა გვაქვს მსხვერპლად მზადა,
შენდა შესაფერ-შესაწირავად;
ტაძარი შენი ჰსდგას გულსა ჩვენსა,
მოვედ მშვიდობის ჩვენდა საკმევად...
და ა.შ.
(ორბელიანი 1959: 98)
რაც მთავარია, გრიგოლ ორბელიანი ორივე შემთხვევაში გულწრფელია — იმ, პატრიოტული გზნებით გამსჭვალულ სტრიქონებშიც და თავის ქვეშევრდომულ მოწიწებაშიც. კარგად თუ ჩაუკვირდებით 1832 წლის შეთქმულთა ბიოგრაფიებს, დავინახავთ, რომ გრიგოლ ორბელიანის ევოლუცია საკმაოდ ნიშანდობლივია: პეტერბურგში გადასახლებულ ბატონიშვილებთან ქართული სამეფო ტახტის გამოტირება, კონდრატი რილეევის „ნალივაიკოს აღსარების“ თარგმნა, ამბოხებული პოლონეთის თანაგრძნობა... ყოველივე ამის შემდეგ კი — საიმპერატორო ტახტისათვის თავგამოდებული ოფიცრისა და დიდმოხელის კარიერა — აჯანყებული ჩეჩნეთისა და დაღისტნის დაპყრობით, ამბოხებული თბილისური ამქრისა და გურიის გლეხობის სამაგალითო დარბევით და საზოგადოდ, რუსეთის იმპერიის განაპირა გუბერნიის ერთ-ერთი წინამძღოლის მსოფლშეგრძნებით.
ზაზა აბზიანიძე
|
