2012-10-25 ხევსურეთის სიძველეთა არქივიდან „ჩვენს სოფელს ახლა
დამეწყრილი ხეობა
იცავს,
გაგვიფერმკრთალდა
ძაგანის და იახსრის მითი,
ხმლები კი არა
ხევსურეთში დაჟანგდა
მიწა,
ახლა ვსხედვართ და
არაგველებს
თითებზე
ვითვლით.“
გიორგი არაბული
„ფიზიკურად ხევსური ჯანსაღია და მაგარი. ამასთანავე ის ამტანია და გამრჯე. ხევსური საშუალო ტანისაა, მხარბეჭიანი და კუნთებმაგარი. სახით ის გარუჯულია და პირმრგვალი. ცხვირი ხევსურს სწორი მოყვანილობისა აქვს, თვალები დიდი და ლურჯი. ქცევაში დინჯია, მოქმედებაში კი მარდი. გულადობა და გამბედაობა ხევსურს არ აკლია და თავის პიროვნების დასაცავად თავგანწირვამდის მიდის (იციან სისხლის აღება). გულზვიადი და თავმოყვარე ხევსური ზნეობრივ შეურაცხყოფასა და ფიზიკურ სიმახინჯეს ვერ იტანს და თვითმკვლელობასაც სჩადის. ცოტაოდენს წყენასაც არავის დაუთმობენ და არავის არ დაებრიყვებიან. დამოუკიდებლობა მათ ძლიერ უყვართ. უცხოსთან ხევსური ამაყია, მას ხევსურობით თავი მოაქვს, უცხოური არ მოსწონს და მას არც ბაძავს. ამასთანავე ხევსური ფრთხილია და ჭკვიანი. ის ადამიანს ძნელად თუ დაენდობა, მაგრამ დანდობილს ხევსური სამარემდის ჩაჰყვება და არ უღალატებს. ხევსურის ქალი ტანით ჯმუხია და ქცევით დინჯი, მას ქალური სინაზე აკლია და მამაკაცური იერი გადაკრავს. ხევსურ ქალსაც ახასიათებს სიმარდე და გულადობა. მაგრამ შრომისა და მძიმე სოციალური პირობების გამო ხევსურ ქალს სევდიანი და მოღუშული გამომეტყველება აქვს. მრუშობა და გარყვნილება ხევსურს ეჯავრება და მას აქ ადგილი არა აქვს.“ — ასე ახასიათებს ხევსურებს ვახუშტი ბაგრატიონი.
ანთროპოლოგიურად ხევსურები გამოირჩევიან აღმოსავლურ-ქართული ტიპის სახით, მთიან რეგიონში და უგზო პირობებში ცხოვრების გამო, ხევსურთა უდიდესი ნაწილი გამხდარია. ხევსურების უმტესობას თვალები ღია ფერის აქვს, თმის ფერი კი ქერადან მუქ წაბლისფრამდე მერყეობს. ხევსურულ სახესა და ნაკვთებს უფრო თხელი და წყობილი ეთქმის.
გუდანი
ძველი ანდრეზებით, „ხევსურეთის“ დასახლების უპირველეს კერად სოფელი გუდანი მიიჩნევა. „თავდაპირველ ხევსურულ გვარებს ჭინჭარაული, არაბული და გოგოჭური წარმოადგენდა“, დანარჩენი გვარები კი შედგებიან სხვადასხვა წარმოშობის მთიელებისაგანო.
შეუძლებელია, რომ გუდანის დაარსების დროს ან იმაზე უწინ, ფხოვის ტერიტორიაზე სხვა გვარები არ მდგარიყვნენ. შესაძლოა, ფხოვში რომელიღაც სხვა გვარების მომძლავრებისას შევიწროებული რამდენიმე გვარი გუდანში ერთად იყრიდა თავს და ძმად შეყრის გზით ერთიანდებოდა გუდანის ჯვარში, ან ფხოვის დასუსტების პროცესში, ძლიერდებოდა რა მისი ერთ-ერთი თემი — „ხევსურეთი“, შეითხზა ანდრეზი ხევსურეთისა და იქ მცხოვრები სამი ძმის შესახებ. არაბას, ჭინჭარას და გოგოჭას (ზოგი ანდრეზით, გოგოჭა არაბასა და ჭინჭარას ბიძაა ან საერთოდ არ იხსენიება) გუდანში დასახლებისას მათი კიდევ ერთი „ძმა“ — აფშოელი გელდაური ლიქოკის ხეობაში სახლდება. დაახლოებით XVII საუკუნემდე, ლიქოკის ხეობაში დგანან მაგანძურის მოძმე გვარები. დღევანდელი ლიქოკის ხეობის მკვიდრნი, ბასხაჯაურისა და ვაჩიაურის გარდა, აქ მოგვიანებით დასახლებულან, ნაწილი — „გელდიაურის საქალოზე“ (ზესიძედ). „ხევსურებ პირველში ვყოფილორთ ლიქოკშია და გუდან, მემრ ზეისტეჩოში გადასულან“ (სანათისძეთ ბაჭყურას ანდრეზი, ჩაუწერია თ. ოჩიაურს).
ლიქოკის, გუდანის და შემდეგ გორშეღმის ხეობის მკვიდრნი საფუძველს უყრიან „ხევსურეთის“ ჩამოყალიბებას. აქ იხვეწება და იქმნება დღევანდელი ხევსურეთის ყოფისა და ტრადიციების მახასიათებელი ნიშნები, როგორიცაა: ტალავარ-ჩაცმულობა, ნაჭრელა, აღჭურვილობა, სახუცო ტექსტები, კაცის კაცობის მუხლები, ადათობრივი სამართალი, უქმეები და დღეობები.
ხევსურის სახლ-კარი
ხევსურთა საცხოვრებლები, სახნავ-სათესი სავარგულების უკმარისობის გამო, ძნელად მისადგომ, კლდოვან ადგილებში აშენებული კოშკურ-ქვითკირებული იყო, რასაც თავდაცვითი მნიშვნელობაც ჰქონდა.
ხევსურის მიერ საცხოვრებლად ადგილის შერჩევას განსაზღვრავდა ჯვარი და ქადაგ-მკითხავი. ცალკეულ საბრძოლო კოშკებსა და ქავ-ციხეებს (გალავნიან კოშკებს) უფრო ძლიერი გვარები აშენებდნენ. ხშირად კოშკების ქვეშ „დარანიც“ იყო დატანებული, რომელიც წყაროს უკავშირდებოდა და სამალავსაც წარმოადგენდა. კოშკები, ძირითადად, სიპერდიანი (პირამიდულსახურავიანი) იყო. კოშკის საძირკველში, სიმტკიცის ნიშნად, იცოდნენ მუხის კუნძის ან რკინის ნაჭრის ჩატანება. ცოდნიათ ხელოვნური დამცავზღუდიანი (ფლისკინა, ანუ ბირქი) თხრილიანი კოშკების მშენებლობაც (სამხარაულების კოშკები ქუდნისლაზე).
XVII საუკუნიდან, ფშავ-ხევსურეთში არაგვის ერისთავთა ლაშქრობის შემდეგ, კოშკური კულტურა დაქვეითებას განიცდის და იცვლება ქვითკირული და ტერასულ-კალოიანი სახლებით.
ქვის მშრალი წყობით შენდებოდა ხევსურული სახლი, რომელშიც შიგა ტიხრები გამოწნული და თიხით შელესილი იყო. შიგნიდან ქვის კედლებსაც თიხაში აზელილი ჩალითა და თხის ბალნით ლესავდნენ.
პირველი სართულის შესასვლელი წარმოადგენდა „ქარიპანის“, სადაც ზაფხულობით საქონელს აბამდნენ. ქარიპანიდან ჯერ საძროხეში (სახოზდაგე, სახვასტაგე) იყო შესასვლელი, შემდეგ „ნაწვლის კარით“ ოჯახის ძირითად სამყოფო ოთახში იყო გასასვლელი, მაგრამ ამ შესასვლელ-გასასვლელით მხოლოდ ქალები სარგებლობდნენ. მამაკაცები მეორე სართულიდან, ჭერხოდან ჩადგმული კიბით ჩადიოდნენ სამყოფში (40-იანი წლებიდან სამყოფში პირველი სართულიდან შესასვლელი ცალკე კარები გამოიღეს).
სახლის პირველი სართული, სამყოფი და საძროხე ერთმანეთისგან ტიხრით იყოფოდა. თავდაპირველად, ტიხარი ნახევრამდე იყო ამოყვანილი. მოგვიანებით, ჭერამდე ასწიეს და ზოგმა ქვის კედელი ამოაშენა, წნელის ტიხრის ნაცვლად. იმდენად შეგუებულები იყვნენ ხევსურები საქონლის გვერდით ყოფნას, რომ ამბობდნენ: საქონლის ცოხნის ხმა თუ არ მესმის, ვერ ვიძინებო. „სამყოფოს“ შუაგულს წარმოადგენდა კერა (ყვერფ-კერა), რომლის თავზე, ჭერში, დატოვებული იყო ღიობი კვამლის გასასვლელად, საიდანაც სინათლეც შემოდიოდა. ოთახის დასავლეთ მხარეს, კედლის გასწვრივ, იდგა გრძელი, ორნამენტირებული სამამაცო სკამი და ოთახის ნაწილსაც „სამამაცო“ ერქვა. სამამაცო სკამზე მხოლოდ მამაკაცები სხდებოდნენ, დამსახურებისა და ასაკის მიხედვით. სამამაცოს მოპირდაპირე კედელთან კი „სადიაცო“ მხარე იყო, სადაც იდგა სადიაცო სკამი, კარადა ან გოდორი ჯამ-ჭურჭლისთვის, ტაბლა, ვარცლი, ტაგრუცი და ა.შ.
სამყოფო ოთახს, სინათლის შესასვლელად, კედლებში დატანებული ჰქონდა ვიწრო შუკუმები. ისინი ისე იყო დატანებული კედლებში, რომ მზის საკულტო ერთგვარ ობსერვატორიას წარმოადგენდა. შუკუმიდან შემოსული მზის სხივით ადგენდნენ დღე-ღამის კლება-მატებას. მამაკაცები ჭერხოში იძინებდნენ ჩალაგებულ ტახტებსა და ლაჭნებში. ზედ გუდანურებს იფარებდნენ.
ჭერხოში იყო აგრეთვე საოჯახო ინვენტარის და მარცვლეულის შესანახი გოდრები, კიდობნები, ტაგრუცები, ხოკრები, თიკრუნები და სხვა სახის ნივთები. ცალ მხარეს საქონლის საკვებ თივა-ჩალას აწყობდნენ.
ჭერხო და ყოველი ღია ტერასა გადახურული იყო ბანით. ძირითადად ბანზე, სადაც პურს აკალოვებდნენ, დაშენებული იყო მაღალბანიანი კალო, სადაც ძნას ლეწავდნენ.
ბანი ძნელად მოსავლელი იყო. იგი წარმოადგენდა ხის კოჭებზე განლაგებულ ჩალისა და ხის წვრილ ტოტებზე დატკეპნილ თიხა-მიწას, რომელსაც ირგვლივ ბრტყელი ქვის სანაპიროები ჰქონდა შემოწყობილი. ბანს რეგულარული ტკეპნა სჭირდებოდა. ამიტომ უთქვამთ ხევსურებზე: ეგენი ის ხალხია, მზეში შინ რო შედიან და წვიმაში გარეთ გამოდიანო, ე.ი წვიმის დროს ბანებს ტკეპნიანო.
რითი იკვებებოდნენ ხევსურები
ხევსურები დღეში სამჯერ ჭამენ: დილას (სადილი), შუადღისას (სამხარი) და საღამოს (ვახშამი). პურს ჭამენ ტაბლაზე, რომელიც ხის დაბალი და მოკლე სუფრაა და ამ ტაბლაზე დიასახლისი ყველას თავის კერძს ჩამოურიგებს. პურის ჭამის დროს ქალები და კაცები ცალკე სხდებიან და თავიანთი ცალკე სუფრა უდგათ.
პურს აცხობენ და ჭამენ ქერისას, ქერ-სვილისას და იშვიათად იფქლისას. იფქლს ქერ-სვილაში გაურევენ და ისე აცხობენ ხატობასა და ქორწილში. პურს აცხობენ ნაფუარსა (ხაშიანს) და უფუარს (უხაშოს). საშინაო პურს არც კი ცრიან. პური აქ ცხვება მრგვალი ფორმისა და ლავაში, მაგრამ ბედნიერ დღეებში (ქორწილი, სტუმრობა და სხვ.) აცხობენ აგრეთვე მრგვალ ხმიადებს, რომლებსაც საჭვრეთათი აჭრელებენ, ხოლო მის ნაპირებს ხელით მოჭრეხენ. საჭვრეთა ხისაა, მასზე სხვადასხვა ნიშნებია ამოჭრილი და ყველა ოჯახს საკუთარი ნიშნიანი საჭვრეთა აქვს.
აცხობენ აგრეთვე ჭიჭიტას, რომელიც მრგვალია (ბუბლიკი) და ნაპირი დაჭრელებული აქვს. მოგრძო ფორმის ლავაშებსაც ხშირად აჭრელებენ. ქადა ცხვება ყველიანი და ხავიწიანი (გულიანი), აცხობენ მრგვალ და თხელ პურს, კეცეულს, რომლის გული ყველითა და მწვანილითაა შეზავებული. კეცეულს ერბოში აწობენ და ისე ჭამენ. ხინკალი იციან ხორცისა. ჭამენ მოხარშული სიმინდის კვერს, ღურღუჭელს. მაჭკატს აკეთებენ წმინდა ფქვილისას, რომელსაც რძეში გახსნიან, თხლად ერბოში მოსწვავენ და ერბოთივე ჭამენ.
პურს ხევსურეთში ქვის ღუმელში აცხობენ. ღუმელი მიშენებულია სახლის სარკმელთან. ის სიპი ქვისგანაა ნაგები და შუაში დატანებული აქვს ბრტყელი და თხელი სიპი ქვა. ღუმელს ქვეშ ცეცხლს უნთებენ, სიპი ხურდება და მასზე პურის ცომს აწყობენ.
რძის ნაწარმებიდან ჭამენ ერბოსა და ნაღებმოხდილ ყველს, აგრეთვე კალტს, კარაქს და ნაღებს არ ჭამენ, ზოგი რძესაც არ სვამს.
ჭამენ კარაქის ძირს, რომელსაც სიმინდის ფქვილს მოაყრიან და კოვზით მიირთმევენ.
ხორცეულიდან ჭამენ ხარის, ძროხისა და ცხვრის ხორცს, ძირითადად, მოხარშულსა და მშრალს, წვნიანებიდან ყაურმას აკეთებენ. ნანადირევიდან კი — ჯიხვის ხორცს. ჯიხვი ხევსურეთში ბევრია, განსაკუთრებით არხოტსა და შატილის მთებში. ჯიხვზე ნადირობაში ხევსურები დახელოვნებული არიან და ბლომადაც ხოცავენ. ჯიხვის ტყავს ქურქად იყენებენ და ყიდიან. ჯიხვის ტყავი აქ ერთ ლიტრა ერბოდ იყიდება. ღორსა და კურდღელს ხევსური არ ჭამს, ხატი გვიკრძალავსო, ზოგან ქათამსა და კვერცხსაც არ ჭამენ, — ხატის გვეშინიაო. თევზს კი ჭამენ. ხორცს ხევსურები ახმობენ და ისე ინახავენ.
ბოსტნეული და ხილი აქ არ ხარობს და ხევსურები ტყისა და მინდვრის ხილით იკვებებიან. მხოლოდ ბარისახოს თემში გვხვდება ზოგი ბოსტნეული და ხილი. ამ ბოლო ხანებში აქ კარტოფილიც ითესება და ხევსურები კარტოხას ჭამენ.
ძლიერ ეტანებიან მხალს, რომელიც მარილწყალში იხარშება, შემდეგ ერბოში მოშუშავენ და ისე მიირთმევენ.
ხატის მსახურნი
ხევსურეთში ხუცესი ორგვარია — სულის ხუცი და ხატის ხუცი. სულის ხუცესის მოვალეობას შეადგენს მიცვალებულის წესის რიგის შესრულება, ტაბლების კურთხევა, სულის წყაროს დალოცვა და სხვა. ეს არ შეუძლია ხატის ხუცესს, რომელსაც ეკრძალება მიცვალებულის ოჯახში შესვლა, რადგან ხევსურები ფიქრობენ, რომ მიცვალებული უწმინდურია და ხატი დაგვმიზეზავსო. ამიტომ ხატის ხუცესს ევალება მხოლოდ ხატის სამსახური და მისი წესების უმწიკვლო შესრულება, ის ხატში ხალხს ამწყალობლებს, საკლავებს ხოცავს, საღვთოს იხდის და სხვ.
ხატის საქმე ხუცს ეკითხება და მას აქ დიდი გავლენა აქვს, ხატობას წესრიგს ხუცი იცავს — ვინც მშვიდობიანობას დაარღვევს, მას ხუცი აჯურუმებს — საკლავს ან ფულს ახდევინებს.
ხატის დროშის გამოტანა მხოლოდ ხუცს შეუძლია. ხუცივე დაკლავს სასოფლო საკლავს და სოფელს დაამწყალობლებს. ავისა და ცუდის ჩამდენს, ქურდსა და თემის მოღალატეს ხუცი დაარისხებს, თასით ლუდს დაღვრის და დაიწყევლება. ხუცს თემში საზოგადოებრივი გავლენა აქვს, მის რჩევა-დარიგებას ხატის ყმისათვის სავალდებულო ხასიათი ეძლევა. ხუცს ცუდსა და საწყენს ვერავინ შეჰკადრებს, მას მუდამ სუფრის თავში სვამენ.
ამასთანავე, ხუცმა უნდა იწმინდოს, ხატის დარბაზი და საკულტო ნივთებიც წმინდად დაიცვას, რათა ხატმა თემი არ დაამიზეზოს. ამიტომ, ხატობის წინ, ექვსი კვირა ხუცი წმინდობს და მარხულობს. ამ დროს ის დიაცს არ ეკარება, მებოსლე ქალთანაც არ გაივლის და მას არც დაელაპარეკება. თუ წმინდობის დროს ხუცს ძილში ცოლი ან ვინმე სხვა ქალი დაესიზმრება, მაშინ რაც არ უნდა ცივი ზამთარი იყოს, მან მდინარე წყალში უნდა იბანაოს.
ხუცობა ხატის არჩევანზეა დამოკიდებული და მემკვიდრეობით არ გადადის, ერთხელ არჩეული ხუცესი ამ თანამდებობაზე ბერდება და თუ ხატი აირჩევს, მის შვილს შეუძლია ხუცობის მიღება. ხუცს ხევსურეთში გასამრჯელო არ ეძლევა, ის მხოლოდ საკლავის ფეშხოსა და ტყავს იღებს.
ათენგენობა
ეს არის ქრისტიანული დღესასწაული, რომლის ისტორია III-IV საუკუნეებიდან მოდის, დაკავშირებულია წამებული ბერძენი მღვდელმოძღვრის ათენეგე (ათინოგენ) სებასტიელის სახელთან. ათენგენობა ფართოდ ყოფილა გავრცელებული საქართველოში და სომხეთში. მოძრავი დღესასწაული იყო და არის დღესაც. იმართებოდა ივნის-ივლისში, აღდგომიდან 98-ე დღეს. ათენგენობის დღესასწაულზე ხალხი შესაწირავისა და სათანადო რიტუალის შესრულებით ცდილობდა ხატის მფარველობა დაემსახურებინა.
ეს დღესასწაული დღესდღეისობით მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს მთაშია შემორჩენილი. ხევსურეთში და ხევში მას ათენგენობას ეძახიან, თუშეთში ათნიგენობას, ზოგან კი იმ ხატის სახელს, სადაც დღეობა იმართება (ლაშარობა, თამარობა, სერობა და ა. შ.).
თუმცა, დღეს მთიელთა ათენგენობას, სახელწოდების გარდა, თითქმის აღარაფერი აქვს საერთო ქრისტიანულ დღესასწაულთან. ეს არის ტიპობრივი ხალხური დღესასწაული, რომელიც იმართება ივლისის II ნახევარში, სხვადასხვა დღეს (ივლისის ბოლოს, 20 რიცხვის შემდეგ პირველი შაბათიდან). ამ დღეს ხატებთან იკრიბება უამრავი ადამიანი, ყველა ხარობს, ქეიფობს, ყველგან სუფრაა გაშლილი, ხუცესები „ხუცობენ“, ხატებთან იწირება საკლავი, შესაძლებელია მთავარია ხევსურული ლუდის დაგემოვნება.
სწორფრობა
სწორფრობა ხევსურეთში გავრცელებული წესია, რომელსაც ძმობილობასაც უწოდებენ. როდესაც ქალ-ვაჟნი ასაკში ჩადგებიან, ირჩევენ თავიანთ სწორფერს. არჩევანი პირად მოწონებაზე და სიყვარულზეა დამოკიდებული. თუ ქალ-ვაჟს ერთმანეთი მოეწონა, ვაჟი ქალს ძმობას ეტყვის და ამის შემდეგ მათ შორის დაიწყება სწორფრობის რომანტიკა. სწორფერობენ ერთი თემისა და გვარის ქალ-ვაჟნი, ნათესავთა შორის სწორფრობა იშვიათია. სწორფერ ვაჟს უნდა ახასიათებდეს რაინდობა და ნაძმობი ქალისადმი თავდადება და ერთგულება.
ძმობილობა, ტრფიალი, პირველ ხანებში, გამოიხატება მოკითხვა-საჩუქრებში. სწორფერი ქალი თავის ძმობილს უქსოვს და უქარგავს საბეჭურს, საწვივეს, სათამბაქოეს და სხვ. ვაჟი კი, თავის ძმობილ ქალს უძღვნის მძივებს, ღილ-ქინძისთავებს, ვერცხლის სამკაულს და სხვ.
ამას ჩქარა მოჰყვება გამიჯნურებულ სწორფერთა წოლა. წვებიან ჭერხოში და ვაჟთან ქალი მიდის, რომელსაც ძმობილთან ერთი „მინა“ (ბოთლი) არაყიც უბით მიაქვს. ვაჟი თავს მოიმძინარებს, ქალი გამოაღვიძებს მას და არაყს შეასმევს.
ახლად შეყრილი სწორფერნი ერთმანეთს ძლიერ მორიდებით ეალერსებიან. შეიძლება კოცნა, ხვევნა-ალერსი და ძმობილის მკლავზე წოლა. გულმკერდი სწორფერებს ერთმანეთზე აქვთ მიკრული, ფეხები და მუცელი კი მოშორებით უნდა დაიჭირონ. ქალის ფარაგისა და საყელოს ღილის შეხსნა არ შეიძლება, რაც ვაჟკაცს უნამუსობაში ჩაეთვლება; ასეთ სწორფერს დანდობილი ქალი მოიძულებს და სათემოდ შეარცხვენს.
როცა ალერსით დატკბებიან, ერთმანეთს ზურგს შეაქცევენ და დაიძინებენ; ან ვაჟი გულაღმა დაწვება, ქალი მის გულმკერდზე თავს დასდებს და ისე მიიძინებს; მაგრამ ქალს არ უნდა დაათენდეს — სირცხვილია. სწორფერთა წოლა ხევსურეთში შეიძლება მკაში, მუშაში, ქორწილში და „ახალუხალში“ (ლხინში), სადაც წოლა გათენებამდე გრძელდება, მაგრამ წოლა ისე უნდა მოაწყონ, რომ მოხუცებმა არ დაინახონ, თორემ უზრდელობაში ჩაეთვლებათ.
ხატში სწორფერთა წოლა აკრძალულია. მებოსლე სწორფერთანაც წვებიან, მაგრამ სამრევლოდან მოშორებით, სადმე მინდორზე. სწორფერთან სქესობრივი კავშირის დაჭერა ხევსურული ადათით აკრძალულია და ამ მხრივ ნაძმობმა ქალზე არავითარი ძალადობა არ უნდა იხმაროს. ძმობილი ქალი თუ დაორსულდა, რაც აქ იშვიათი შემთხვევაა, სწორფერი ყოველგვარ ზომებს მიმართავს, რომ მას მუცელი მოუშალოს და თემის რისხვა ამით აიცდინოს. ერთი გვარისა და სოფლის ძმობილის შერთვა სასირცხვოდ ითვლება და ხევსურული ადათით აკრძალულია. დამნაშავეს თემი მოიკვეთს და განდევნის.
ზოგჯერ სწორფრებს ცილაობაც კი მოსდით, მაგრამ მათ შორის ჩხუბი და მტრობა იშვიათია და საქმეც დათმობით თავდება.
ახალი წელი ხევსურეთში
ხევსურები „წელწადს“ დიდი სამზადისით ეგებებიან. წინა დღით სახლსა და მის კარმიდამოს ასუფთავებენ და ყველანი ახალი ტალავარით იმოსებიან. საახალწლოდ ოჯახებში არაყს ხდიან და ლუდს ხარშავენ.
დიასახლისი საახალწლო კვერებს და ერთ დიდ სამეკვლეო კვერს აცხობს, რომელზედაც გამოსახულია ჯვარი, კაცი, სახნისი, ხარი, ძროხა, ცხენი, ქერის თავთავი და სხვ. სამეკვლეო კვერს გამოცხობის დროს აკვირდებიან და რომელი გამოსახულებაც აიწევს, იმ წელიწადს ის იქნება მრავალი და დოვლათიანი. შემდეგ დიასახლისი ოჯახის ყველა წევრისთვის აცხობს ბედობის კვერს. თითოეულ ბედისკვერს თავისი ნიშანი აზის, გამოცხობის დროს ვისიც აფუვდება, ის ბედიანი და ყისმათიანი იქნებაო.
ახალწლის საღამოს ოჯახიდან ხატში გზავნიან მეკვლეს, რომელსაც მიაქვს არაყი და იმდენი წულის სანთელი, რამდენი ქუდოსანიცაა ოჯახში. მეკვლეს დაბრუნებამდე ოჯახიდან არავინ გავა.
ხევსური ხალხის მკურნალობა
ხევსურეთში ხალხის მკურნალობას სათანადო ყურადღება ექცევა. წინათ კარგი შემოსავალი ჰქონდა ხევსურეთის დოსტაქარს, რომელიც რთულ ოპერაციაში 5-10 ძროხის საფასურს იღებდა. ამიტომ ხევსურეთში ბევრი ეტანებოდა დოსტაქრობას. მათ შორის იყვნენ გამორჩეული დოსტაქრებიც, რომლებიც რთულ ოპერაციებს და თავის ქალის ტრეპანაციასაც კი აკეთებდნენ.
დღეს კი, დამკეჭნელი ხევსური, თუ დაკეჭნილი მეშუღლე თავში არ არის დაჭრილი, დახმარებისათვის ექიმს მიმართავს, მაგრამ თუ ჭრილობა თავშია, მეშუღლეს დაჭრილი გასასინჯად ჯერ დოსტაქართან მიჰყავს და ჭრილობის სიმძიმის მიხედვით დრამას იხდის. შემდეგ დაჭრილი ექიმთან მკურნალობს, რაც დამჭრელს გაცილებით იაფი უჯდება, ვიდრე ხევსური დოსტაქარი. მაგრამ ესეც შეთანხმებაზეა დამოკიდებული. ზოგჯერ თავში დაკეჭნილი ექიმთან არ წავა და დოსტაქართან არჩევს მკურნალობას. ამიტომ თავზე მძიმე ჭრილობის დროს ხევსური დღესაც თავის დოსტაქართან წამლობს. ამ დოსტაქრებს შორის ცნობილია არხოტელი ალეკა ოჩიაური, ქობულოელი მგელიკა ლიქოკელი და შატილელი გუგუა ჭინჭარაული.
ტალავარი
„ხევსურს წითელი ჯვრიანი ჩოხა ადვილად საცნობს ხდის“ (ვაჟა-ფშაველა).
ხევსურის „ახირებული ჩაცმა-დახურვა... განსაცვიფრებელია და საინტერესოა თვით უცხო კაცთათვისაც და მეტადრე ჩვენ ქართველებისათვის“ (ალ. ყაზბეგი).
რომელ ხალხებსა და ცივილიზაციებს არ დაუკავშირეს მკვლევარებმა ხევსურის ტალავარი — ინდოევროპელებს, რეტენუელებს, შუამდინარეთს, ევროპელ ჯვაროსნებს... ერთი კი ნათელია, რომ კავკასიის მთიანეთის მოსახლეობის ყოფიდან ხევსურული ტოლის (შალის) ტალავარის სახით ჩვენ შენარჩუნებული გვაქვს ისტორიული ხანის ჩაცმულობის იშვიათი, ორიგინალური ნიმუში. იგი გამოირჩევა თავისი არქაულობით, მასალით, აჭრილობითა და ქარგულობით, რაც ცნობილი იყო ქალდეველებში, ურარტუელებში, ხეთებში, ბაბილონელებში, ეგვიპტელებში.
ასევე ეცვათ ძველ იბერიელ ტომებს და გვიანობამდე ხევსურთა უშუალო მეზობლებსაც. ლამაზი ტალავარი, რომელიც ოდითგანვე საკუთარი თავის წარმოჩენის დაუოკებელი სურვილით იყო ნაკარნახევი, განსაკუთრებულად სრულყვეს ხევსურებმა. უძველესი კვართი, თავისი შემდგომი აჭრილობითა და ჯვრიდან მომდინარე გეომეტრიული ორნამენტი, უმაღლეს დონეზე აიყვანეს ხევსურმა ქალებმა და ჩაწვდნენ ბუნებრივ ფერთა საიდუმლოს. თუ ფხოვში იყვნენ მჭედლობის მესაიდუმლე გვარები და გადაშენდნენ, იყვნენ და ჩვენ დრომდე მოაღწიეს ნახატისა და ფერის მესაიდუმლე ოსტატმა ქალებმა.
ხევსურელ ქალსაც ფერადად მოქარგული შალის ტალავარი აცვია, მეტადრე ჯუბა და ფაფანაგი მშვენივრადაა მორთული, თავზე კეკლუცად მანდილი ახვევია. თმა კარგი აქვს, გრძელი, მრავალ ნაწნავებად დაწნილი და შუბლზე დახვეული.
„...თუ ხევსურებმაც თავიანთი ტალავარი ნაყიდ ფარჩისაზე გასცვალეს, მაშინ ყოვლად შეუძლებელია ხევსურეთში ხევსურების არსებობა“ (ვაჟა-ფშაველა).
საომარი აღჭურვილობა
ხევსურის საომარი აღჭურვილობა, მისივე ტალავრის მსგავსად, მრავალფეროვანი და ლამაზი იყო.
შინაური და გარეშე მტრისგან მუდმივი საფრთხე, თავმომწონეობა, საზღვრის სიახლოვე, ჩრდილოელ მეზობლებთან ურთიერთობა „ხევსურებს აიძულებდა უფრო ბეჯითად ეზრუნათ საბრძოლო მზადყოფნაზე, ვიდრე საქონლის მომრავლებაზე“ (ალ. ყაზბეგი). მამაკაცს ტახტის თავთან ეკიდა ფარ-ხმალი, ჯაჭვი და თოფი, საგანგებოდ გამზადებული საგზალი და ახლად გაბანდული ჯღან-ქალამანი. იგი ნებისმიერ სიტუაციაში მზად იყო სალაშქროდ.
„ხევსურს... გვერდზე ჩამოკიდებული ფარ-ხმალი ადვილად საცნობს ხდიდა; სადაც უნდა იყოს ხევსური... იმას თან განუყრელად აქვს იარაღი... ხევსური მშვიდობიანობის დროსაც კი არ იშორებს ტანიდან იარაღს...“ (ვაჟა-ფშაველა).
„უცებ მეხუთე თუ მეათე საუკუნეში გადავსახლდი... დროშისა და დეკანოზის წინ — ოციოდ ლანდი ჟამთა წარსულთა, შეჭედილი ჩაფხუტებით, პერანგებით, სამკლავეებით, მრგვალი ფარებით, ადლზე უგრძესი დაშნებით, ადლიანი სატევრებით, ბუნგრძელი შუბებით, დალურსმული კომბლებით და ბუნმოკლე სათხედებით. ირგვლივ ჭაბუკები და ყრმები ეხვივნენ, ისინიც ხანჯლებით, მშვილდისრებით, კარპაჭებით, ხის მუზარადებით, კაჟიანი თოფებით და გრძელი ხმლებით ასხმულნი, რომელნიც ტანმორჩილ ბალღებს მიწაზე დასთრევენ...“ (მ. ჯავახიშვილი).
„ტანზე ჯავშანი ეცვათ, მკლავებზე სამკლაური, მხარზე ფარი და წელზე ხანჯალი: თავზე ჩაფხუტი ეხურათ, რომლის ქვეჩამოშვებული რკინის წვრილი ძეწკვები მხრებამდე სწვდებათ. ფარები აქა-იქ ნაჭდევნი და ჯავშანნი საკმაოდ შეცვეთილნი მოწმობდნენ, რომ მორკინალთ არა ერთი მკაცრი შებრძოლება ხვდენოდათ, ბევრ მათგანს ჭრილობის კვალი შერჩენოდა სახეზე: ეს ალბათ „საცერული მოხვედროდათ. მეომარნი ფარიკაობდნენ, როგორც ვიკინგები...“ (გრ. რობაქიძე).
შატილი
შატილი, ქართული სამშენებლო ხელოვნების ერთ-ერთი ბრწყინვალე, უნიკალური ძეგლია. კლდეზე შეფენილი სოფელი, ერთდროულად, საცხოვრებელიც იყო და ციხესიმაგრეც, იგი საუკუნეთა მანძილზე დარაჯობდა საქართველოს ჩრდილოეთ გადმოსასვლელებს.
სოფლის კიდეებს მიუყვება ერთმანეთთან მიჯრით ნაგები ციხე-სახლების რიგი და იქმნება ერთიანი, მიუვალი დამცველი კედელი, რომელიც საიმედოდ კეტავს სოფელს. გარე სამყაროსთან შატილს არღუნის ხეობაში გამავალი ერთადერთი ვიწრო გზა აკავშირებს. შატილის განაშენიანება ტერასულია, შენობათა ძირითადი ტიპია ბრტყელსახურავიანი სახლი და კოშკური საცხოვრებელი. სოფელს, შენობებს შორის, მთელ სიმაღლეზე აუდის ვიწრო ქვის კიბე, აქა-იქ შემორჩენილია ძვლებისაგან შეკრული ფიცარნაგები — გადასასვლელები, რომელთა მეშვეობით, მტრის შემოსევის შემთხვევაში, შესაძლებელი იყო მთელი სოფლის შემორბენა ქუჩაში გამოუსვლელად.
მუცო
მუცო, სოფელი დუშეთის მუნიციპალიტეტში, მდინარე არდოტისწყლის (არღუნის მარჯვენა შენაკადი) ხეობაში, ხევსურეთის შემოსასვლელის ისტორიული დარაჯი და დამცველი იყო. სოფელი ზღვის დონიდან 1880 მეტრზეა, დუშეთიდან 121 კმ-შია.
სოფელში, რომელიც თითქმის გაუკაცრიელდა ერთ საუკუნეზე მეტი ხნის წინ, დაახლოებით, 40-მდე შუასაუკუნეების გამაგრებული საყოფაცხოვრებო დანიშნულების სახლია განლაგებული ვერტიკალურ ტერასებზე. მუცო-არდოტის ხეობისთავზე ოთხი საბრძოლო დანიშნულების ციხე-კოშკი და რამდენიმე ძველი სტრუქტურის ნანგრევია შემორჩენილი. მისადგომად რთულ სოფელში შენარჩუნებულია ორიგინალური არქიტექტურა და ის პოპულარული ადგილია ტურისტებისა და მთამსვლელებისთვის. ამჟამად საქართველოს ყველაზე სავალალო მდგომარეობაში მყოფ ისტორიულ ძეგლთა სიაშია.
|