2011-12-14 განვითარებისა და სწავლის თეორიები ალბერტ ბანდურა
ალბერტ ბანდურა დაიბადა 1925 წელს, კანადაში. იყო სტენფორდის დ. ჯორდანის სახელობის უნივერსიტეტის სოციალური მეცნიერებების კათედრის პროფესორი და ამერიკელ ფსიქოლოგთა ასოციაციის თავმჯდომარე.
ბანდურამ თავის თეორიას სოციალურ-კოგნიტური დასწავლის თეორია უწოდა, რადგან, მისივე განმარტებით, „სოციალური“ ხაზს უსვამს ადამიანის შემეცნებისა და ქცევის სოციალურ წარმომავლობას, ხოლო „კოგნიტური“ — ადამიანის ემოციაზე, მოტივაციასა და ქმედებებზე შემეცნებითი პროცესების ზემოქმედებას.
ბანდურას თეორიის ძირითადი თემა არის დაკვირვების გზით დასწავლა. მის თეორიაში ხაზგასმულია, რომ ადამიანმა შეიძლება შეიძინოს ახალი გამოცდილება, ახალი ქცევა, არა მხოლოდ უშუალოდ ამ ქცევის განხორციელების გზით, არამედ სხვა ადამიანების (ე. წ. მოდელების) ქცევაზე დაკვირვებით და მიბაძვით. ეს პრინციპულად ახალი მიდგომა გამოარჩევს ბანდურას თეორიას დასწავლის სხვა თეორიებისგან. იგი მიიჩნევს, რომ დასწავლა შესაძლებელია მაშინაც კი, როდესაც ადამიანი პირდაპირ არ იმეორებს „მოდელის“ ქცევას. თავისი პოზიციის გასამყარებლად მას შემდეგი მაგალითი მოჰყავს:
„წარმოიდგინეთ, რომ ავტომობილით მიდიხართ გზაზე და შეამჩნიეთ, რომ თქვენ წინ მიმავალი ავტომობილი ჩავარდა პატარა ორმოში და დაზიანდა. ასეთ სიტუაციაში ადამიანთა უმრავლესობა გაითვალისწინებს წინა მანქანის შემთხვევას და ავტომობილს ისე წაიყვანს, რომ ორმოს თავი აარიდოს. მოცემული შემთხვევა სოციალური დასწავლის ტიპური მაგალითია, თუმცა, როგორც ხედავთ, აქ დასწავლა მოხდა არა იმიტაციის (გამეორების, მიბაძვის), არამედ სხვისი გამოცდილების გაზიარების გზით. ეს ადასტურებს, რომ სოციალური დასწავლის უნარი არ არის უბრალოდ მიბაძვის უნარი, სოციალური დასწავლა ბევრად უფრო კომპლექსური და ფართოა, ვიდრე ამას ფიქრობდა ფსიქოლოგთა უმეტესობა“.
კიდევ ერთი პოზიცია, რითაც ბანდურა განსხვავდება თავისი დროის კოლეგებისგან, ის არის, რომ მისი თეორიის თანახმად, დასწავლა დაკვირვების მეშვეობით (ანუ სოციალური დასწავლა) არ საჭიროებს არც გარე რეაქციას და არც ე. წ. განმამტკიცებელს (წახალისებას, ჯილდოს და ა. შ.). მისი აზრით, დასწავლა უწყვეტი პროცესია, რომელიც ყოველთვის არ არის დამოკიდებული გარემო ფაქტორებზე. ეს დასკვნა ეფუძნება ბანდურას მიერ ჩატარებულ ექსპერიმენტთა მთელ ციკლს. ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ექსპერიმენტი ასეთი იყო:
„დაახლოებით ერთი და იმავე ასაკის ბავშვები სამ ჯგუფად გაანაწილეს ცალ-ცალკე ოთახებში. სხვადასხვა ჯგუფის წევრებს არ ჰქონდათ ერთმანეთთან ურთიერთობის შესაძლებლობა. თითოეულ ჯგუფს აჩვენეს პატარა ფილმი, რომელშიც ადამიანი (შემდგომში მას ვუწოდებთ „მოდელს“) სცემს დიდ თოჯინას. ფილმის პირველი ნაწილი სრულიად იდენტური იყო, მაგრამ მისი ბოლო ნაწილი, ანუ დასასრული განსხვავებული იყო თითოეული ჯგუფისთვის. პირველი ჯგუფის შემთხვევაში, ფილმი დასრულდა იმით, რომ „მოდელი“ დაჯილდოვდა თავისი აგრესიული ქმედებისთვის (დადებითი განმტკიცება). მეორე ფილმი დასრულდა იმით, რომ „მოდელი“ დაისაჯა აგრესიული ქმედებისთვის (ნეგატიური განმტკიცება), ხოლო მესამე ჯგუფისთვის განკუთვნილ ფილმში „მოდელის“ ქცევას არ მოჰყოლია არანაირი რეაქცია, იგი არც დაისაჯა და არც დაჯილდოვდა.
ექსპერიმენტის მეორე ნაწილში სამივე ჯგუფს მისცეს ზუსტად ის თოჯინა, რომელიც ნაჩვენები იყო ფილმში. როგორც მოსალოდნელი იყო, ბავშვებმა გაიმეორეს „მოდელის“ ქცევა, გამოავლინეს აგრესიულობა თოჯინის მიმართ. ექსპერიმენტის არსი იყო ის, რომ დადგენილიყო, იქნებოდა თუ არა განსხვავება რეაგირების ფორმაში ან ინტენსიობაში იმის მიხედვით, თუ რომელი ფილმი ნახეს ბავშვებმა. ექსპერიმენტის შედეგების გაანალიზებამ ცხადყო, რომ პირველი ჯგუფი, სადაც ფილმში „მოდელი“ წახალისებული იყო თავისი აგრესიული ქცევისთვის, განსაკუთრებული სისასტიკით ექცეოდა თოჯინას და განსაკუთრებულად მაღალ აგრესიის დონეს იჩენდა, დანარჩენ ორ ჯგუფთან შედარებით. ყველაზე ნაკლები აგრესიულობა მეორე ჯგუფმა გამოავლინა, მესამე ჯგუფის მაჩვენებლები კი პირველსა და მეორეს შორის მერყეობდა. ამ ექსპერიმენტმა აჩვენა: მიუხედავად იმისა, რომ არც ერთი ჯგუფის არც ერთ წევრს უშუალოდ არ მიუღია ქცევის განმამტკიცებელი (ანუ წამახალისებელი) და არც დასჯილა, მათ მიერ გაცნობიერებული, გათავისებული იყო „მოდელის“ ქცევა და ის რეაქცია (შედეგი), რომელიც მოჰყვა ამ ქცევას თითოეულ ფილმში“.
ამდენად, ბანდურას აზრით, სოციალური დასწავლა ხდება ყოველთვის, ეს მუდმივი პროცესია, რომელიც არ საჭიროებს არც ქცევის წინაპირობას და არც ქცევის შემდგომ განმტკიცებას, წახალისებას, დასჯას ან ნებისმიერ გარეგან რეაგირებას — დასწავლა მოხდება ყველა შემთხვევაში, განურჩევლად გარემო ფაქტორებისა.
მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ დასწავლაზე საერთოდ არ მოქმედებს არანაირი ფაქტორი. ბანდურა აღწერს ოთხ პროცესს, რომლებიც ზეგავლენას ახდენენ დაკვირვებით დასწავლაზე:
1. ყურადღება
იმისათვის, რომ „მოდელისგან“ რაიმე ისწავლო, მას აუცილებლად უნდა მიაქციო ყურადღება, უნდა დაინახო ის. თუ ოთხი წლის ბავშვი დაინახავს, რომ მის თანატოლს თამაშის დროს ძაღლმა უკბინა, შემდგომში თავადაც მოერიდება ძაღლს, მაგრამ თუ ამ დროს მისი ყურადღება მიპყრობილი იყო მეორე თანატოლისაკენ, რომელმაც დანით ხელი გაიჭრა, მაშინ ის შემდგომში მოერიდება არა ძაღლს, არამედ დანის ხელში აღებას.
2. მნემური პროცესები
(შენარჩუნება/დამახსოვრება)
იმისათვის, რომ მიღებული ინფორმაცია მომავალში გამოვიყენოთ, აუცილებელია მისი დამახსოვრება. მეხსიერებაში ინფორმაციის შენახვა ხატოვანი ან ვერბალური სიმბოლოების სახით ხდება. ბანდურა მიიჩნევს, რომ რაიმე მოვლენის მეხსიერებაში ასახვის დროს ვერბალური და ხატოვანი სიმბოლოები თანაბრად მონაწილეობს. შეუძლებელია, სიტყვის გახსენებამ არ გამოიწვიოს შესაბამისი ხატის წარმოდგენა და, პირიქით, სურათის შეხედვამ — მისი შესატყვისი სიტყვის ამოტივტივება.
3. ქცევის ფორმირების პროცესები
ეს პროცესები განსაზღვრავს, რამდენად შესაძლებელია ჩვენთვის იმის შესრულება, რაც დაკვირვებით ვისწავლეთ, ვაცნობიერებთ თუ არა, რა არის საჭირო ამ ქცევის განსახორციელებლად. ადამიანი შეიძლება ყურადღებით აკვირდებოდეს მაიმუნის ხტუნვას ხიდან ხეზე, ზუსტად დაიმახსოვროს მისი მოძრაობები, მაგრამ წარმოუდგენელია, რომ შეძლოს ამ ქცევის დასწავლა და გამეორება, ვინაიდან ადამიანის ფიზიკური მონაცემები არ იძლევა ამის შესაძლებლობას. შესაბამისად, დასწავლისთვის მნიშვნელოვანია, რომ ადამიანს შეეძლოს ქცევის განხორციელება. ქცევის ფორმირების პროცესში ასევე მნიშვნელოვანია მასწავლებლის უკუკავშირი, რა გააკეთა მოსწავლემ კარგად და რისი გაუმჯობესებაა საჭირო და მოსწავლის მიერ საკუთარ ქცევაზე დაკვირვება.
4. მოტივაციური პროცესები
მართალია, ბანდურას მიერ განმტკიცება (ანუ ქცევის შედეგად მიღებული რეაგირება) არ არის გაგებული, როგორც ქცევის ძირითადი განმსაზღვრელი ფაქტორი (როგორც ეს წარმოედგინა ბევრ მეცნიერს), იგი მაინც მნიშვნელოვნად მიიჩნევს მას და ყურადღებას უთმობს თავის თეორიაში. ბანდურას თეორიაში განმტკიცება ორ მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებს: ჯერ ერთი, მის საფუძველზე დამკვირვებელს (ანუ მას, ვინც სწავლობს) უჩნდება მოლოდინი, რომ წახალისებული ქცევის გამეორების შემთხვევაში მასაც დააჯილდოებენ და მეორე — მოტივაციური პროცესების საფუძველზე აღიძვრება ნასწავლის გამოყენების მოთხოვნილება.
ბანდურას კონცეფცია, რომელიც ურთიერთდეტერმინიზმის სახელითაა ცნობილი, გულისხმობს ადამიანის, გარემოსა და ადამიანის ქცევის თანაბარ ურთიერთზემოქმედებას, ე. ი. ადამიანს შეუძლია, გარკვეული ქცევით ზემოქმედება მოახდინოს გარემოზე. თავის მხრივ, გარემოც ზემოქმედებს ადამიანზე და იწვევს მისი ქცევის ცვლილებას.
სქემატურად ეს ასე გამოისახება:
ბანდურა აღნიშნავს, რომ ადამიანის ქცევა თვითრეგულირებადია. სხვა ადამიანების ქცევის დაკვირვების და საკუთარი გამოცდილების შედეგად, ადამიანს უყალიბდება ე. წ. ქცევის სტანდარტები, რომლებიც ქმნის ქცევის თვითრეგულაციისა და სხვა ადამიანების ქცევის შეფასების საფუძველს. თუკი სხვა ადამიანის ქცევა აღემატება საკუთარი თავისთვის დასახულ ქცევის სტანდარტებს, ქცევა ფასდება დადებითად, ხოლო თუ ის სტანდარტზე ბევრად უფრო ნაკლებია ან შეუსაბამოა, მაშინ უარყოფითად. ანალოგიური ვითარებაა საკუთარი ქცევების შეფასების თვალსაზრისით. ქცევა, რომელიც ადამიანის მიერ შეფასებულია, როგორც სტანდარტის შესატყვისი, უფრო თავდაჯერებულს ხდის მას და, პირიქით, ქცევამ, რომელიც არ შეესაბამება ადამიანის მორალურ პრინციპებს, სტანდარტებს, შეიძლება გამოიწვიოს უპატივცემულობა საკუთარი თავის მიმართ; ამ იდეის განვითარების პროცესში ბანდურა აღნიშნავს, რომ ადამიანის ქცევა სიტუაციური ბუნებისაა, გარკვეული მექანიზმების გამოყენებით ადამიანი ადვილად ახერხებს აარიდოს თავი ამ უსიამოვნო განცდას. ბანდურა ასახელებს შვიდ ასეთ მექანიზმს:
1. მორალური გამართლება (იმიტომ მოვიპარე, რომ ჩემს შვილს შიოდა);
2. წარმოდგენების შეცვლა (თუ სიტუაციას თამაშის, ხუმრობის სახე აქვს, მაშინ საზოგადოებაში აგრესიის გამოვლენა მიუღებელ ქცევად არ ჩაითვლება);
3. მომგებიანი შედარება (მე ცუდად მოვიქეცი, მაგრამ მან უარესი ჩაიდინა, ასე რომ, ჩემი ქცევა ამის ფონზე სრულიად უწყინარია);
4. პასუხისმგებლობის სხვისთვის გადაბარება (იმიტომ გავაკეთე, რომ ასე მიბრძანეს, დამავალეს და ა. შ.);
5. პასუხისმგებლობის განაწილება (გადაწყვეტილება ჯგუფმა მიიღო და არა მე, მე დავემორჩილე);
6. შედეგების იგნორირება ან დამახინჯება (მე მხოლოდ ფეხი დავუდე, ის დაეცა, მაგრამ არაფერი არ უტკენია, წამოხტა და გაიქცა);
7. დეჰუმანიზაცია (თუ ადამიანს განიხილავ ადამიანური თვისებების არმქონედ, ანუ უღირსად, მაშინ მის მიმართ ნებისმიერი დანაშაულის ჩადენა უფრო მარტივი ხდება);
8. დანაშაულის სხვაზე მიწერა (მართალია, დავარტყი, მაგრამ მისი ბრალი იყო, თვითონ გამომიწვია, მე სულაც არ ვაპირებდი მის ცემას).
ქცევის თვითრეგულაციაში, სტანდარტებთან ერთად, მნიშვნელოვან როლს თამაშობს მომთხოვნელობის დონე. ადამიანი, რომელსაც მომთხოვნელობის მაღალი დონე აქვს, უფრო თავდაჯერებული და მიზანსწრაფულია. ბანდურა მიიჩნევს, რომ აუცილებელია, მომთხოვნელობის დონე შეესაბამებოდეს ქცევის რეალურ შედეგს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ადამიანი განიცდის იმედგაცრუებას და შეიძლება მიატოვოს ყველანაირი საქმიანობა.
ადვილი შესაძლებელია, ქცევის სტანდარტები და ადამიანის შესაძლებლობები ერთმანეთს არ ემთხვეოდეს. თუ სტანდარტი უფრო მაღალია, ადამიანს, შესაძლოა, ჩამოუყალიბდეს დეპრესია, არასრულფასოვნების განცდა ან ქრონიკული გაუბედაობა. ბანდურა მიიჩნევს, რომ ადამიანის ქცევა უფრო კარგად განმტკიცდება, თუ ის დადებითად ფასდება არა გარეშე პირის, არამედ თავად ამ ადამიანის მიერ. ე. ი. თვითშეფასებით მიღებული განმტკიცება გარეგან განმამტკიცებელზე უფრო ძლიერია.
|