დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, მდინარე რიონისა და მისი შენაკადების ხეობაში, მდებარეობს საქართველოს ერთ-ერთი ულამაზესი კუთხე — რაჭა.
X საუკუნის ბოლომდე რაჭა, როგორც ცალკე ისტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეული, არ არსებობდა. შემდეგდროინდელი საერისთაოს ტერიტორია ორ ქართულ პროვინციაში — თაკვერში და სვანეთში — იყო განაწილებული (ე.წ. რაჭის „მთიულეთი“ სვანეთს ეკუთვნოდა. X ს-ის დასასრულამდე სვანეთში გლოლა და უწერაც შედიოდა).
ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე გამოირჩევა უძველესი ტრადიციებით. ისტორიულად რაჭა ზემო და ქვემო რაჭად იყოფა. ცალკე გამოიყოფა მთის რაჭა, რომელიც მდებარეობს რიონის სათავისა და ჭანჭახის წყალს შორის და სამ სოფელს — ღები, გლოლა და ჭიორა — აერთიანებს.
ხალხური გადმოცემის თანახმად, ერთხელ თამარ მეფეს სოფელ სამაროვანში შეუსვენია, გლოლიდან ათი ვერსის მანძილზე. სამაროვანიდან გამომგზავრებისას თამარს მოუკითხავს საბალახოდ გაშვებული ჯორები. მეფის მხლებლებს ბევრი ძებნის შემდეგ ჯორები ჩიჩხვის მთის ძირში უპოვიათ, რომლებიც თურმე მჟავე წყალს — „ვეძას“ სვამდნენ. მეფის მხლებლებს თამარისთვის ეს წყალი აზარფეშით მიურთმევიათ. თამარს მოუსურვებია წყაროს ნახვა და გლოლას ჩაბრძანებულა. ძალიან მოსწონებია ეს ადგილი და ეკლესიის აშენება უბრძანებია, მაგრამ რადგან ადგილი უკაცრიელი და ტყით დაბურული იყო, საჭირო გამხდარა ეკლესიისთვის მეთვალყურედ ვინმე დაეტოვებინათ. დარჩენის სურვილი ამალიდან ერთ-ერთ ბერს გამოუთქვამს, მხოლოდ იმ პირობით, თუ მეფე მას ცოლის შერთვის ნებას მისცემდა. თამარს ნება დაურთავს და ბერი დარჩენილა ბიძასთან და მოსამსახურე ბიჭთან ერთად. ხალხური გადმოცემით, ამ სამი პირისგან სოფელი გლოლა მოშენებულა და იქ მცხოვრები გვარებიც სწორედ მათგან წარმოიშვა: ბერისგან — ბერიშვილები, ბიძისგან — ბიძაშვილები და ბიჭისგან — ბიჭაშვილები.
სოფელ ღების („ღები“ სვანურად ჩაღრმავებულს ნიშნავს) დაარსებას ხალხური თქმულება ლეჩხუმიდან გამოქცეულ ვინმე მღებავს მიაწერს, რომელსაც თურმე კაცი შემოკვდომია და მთის რაჭაში გახიზნულა. მას ხელი მიუყვია მღებაობისთვის და სოფელსაც ამის გამო დარქმევია ღები.
რაც შეეხება ჭიორას, ეს სოფელი, ხალხური თქმულების მიხედვით, უფრო გვიან დასახლებულა. ჭიორელები ადრე თურმე ფასის მთის იქით ცხოვრობდნენ, მათ თათრები (ჩრდილოელი ტომები) ავიწროვებდნენ, რის გამოც ღებელებისთვის უთხოვიათ ნებართვა — ღების ფარგლებში დასახლებულიყვნენ. ღებელებს მათთვის ასარჩევად შეუთავაზებიათ დასასახლებელი ადგილი, ჭიორელებს კი აურჩევიათ ადგილი, სადაც „მწიორი“ ბინადრობდა („მწიორს“ უწოდებდნენ: მელას, კვერნას, კურდღელს, თრითინას და სხვ). ღებელებს მათთვის ეს ადგილი დაუთმიათ და სოფელს დარქმევია ჭიორა.
ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით, ეს სოფლები „კოშკოვან-გოდლოვან-ზღუდიანი“ დასახლებული პუნქტები ყოფილა. მთის რაჭაში მოსახლეობა შემჭიდროებულად ცხოვრობს. განფენილნი არიან მთების კალთაზე, ჯერ კიდევ შემორჩენილია მრავალსართულიანი „დუროიანი“ სახლები.
მთის რაჭის მომხიბვლელობას განაპირობებს კავკასიონის ქედი, მდიდარი ტყის საფარი და შუშხუნა მჟავე წყლები. ეს რეგიონი მდიდარია ტრადიციებითა და რიტუალებით.
მთის რაჭაში განსაკუთრებულ თაყვანს სცემენ წმინდა გიორგის. ულამაზესი სალოცავი, შხელის წმინდა გიორგი, სოფელ გლოლასთან დიდ გაშლილ მინდორზე მდებარეობს. შხელში ხატობა ორჯერ იმართება: მაისში — „ათანგენი“, წარმართული, თემური ხასიათის და მეორე — გიორგობა,10 ნოემბერს.
„ათანგენობას“ გლოლელები დღესასწაულობენ. მთელი სოფელი თავს იყრის შხელში განატეხებით (კვერებით), ღვინით, საკლავებით. თემის უხუცესი წმინდა გიორგის შესთხოვდა თემის გაძლიერებას და წარმატებას. მომლოცველები, სხვადასხვა რიტუალებთან ერთად, იმ დღეს ასრულებდნენ, თუ რაიმე ჰქონდათ შეთქმული.
გიორგობას შხელში თავს იყრიან რაჭის სხვადასხვა სოფლის მკვიდრნი. მოჰყავთ უსინათლონი და წმინდა გიორგის შესთხოვენ განკურნებას. სალოცავთან ქალებს არ უშვებენ, არც ცხენოსანს აქვს იქ გავლის უფლება.
მთის რაჭველებს დღემდე აქვთ შემონახული მრავალი საინტერესო რიტუალი, ერთ-ერთია „შიოობა“. ოჯახის დოვლათიანობას მთის რაჭველები ევედრებიან წმინდა შიოს. ყველიერის ხუთშაბათს ოჯახის უხუცესი აიღებს ორ კვერცხს, ორ კვერს და ლოცვით ევედრება წმინდა შიოს, ოჯახში ბარაქა დაატრიალოს. ლოცვის შემდეგ კვერცხებს არმანში შედებენ, ვარცლზე კი ღვინით სავსე ჭიქას დგამენ. სწამთ, როცა შიო გამოივლის, მისი მათრახის კუდი ღვინოში ჩაეწობა და ოჯახშიც დოვლათი დატრიალდება. თუ ღვინო არ დახვდება, ეს ცუდის მომასწავებელია ოჯახისათვის.
ყველიერის წინა შაბათს მთის რაჭაში „ბოსლობას“ მართავდნენ. ეს დღესასწაული პირუტყვის მოსამრავლებლად და მათი ფათერაკებისაგან დასაცავად იმართებოდა.
აცხობდნენ კაცის სულზე ბაჭულებს. შეღამებისას უფროსი აიღებს ორ ბაჭულს, კვერცხებს და ბოსლისკენ მიემართება, თანმხლებად ვაჟებს წაიყვანს. ბიჭები ერთმანეთს ზურგზე შეასხდებიან და საქონლის ხმაზე ბღავიან, თან ხშირად იძახიან: „ბოსელ, ბოსელ, ბუ!“ შევლენ ბოსელში და დაბმულ პირუტყვს სამჯერ შემოუვლიან და იტყვიან: „დათვი მჭლე და შენ მსუქანი, გაზაფხულზე გასვინტრიკდი (გასუქდი)“. შემდეგ თვალს ხუჭავენ და კვერცხს ბაგაში მალავენ. ვინც იპოვის, ის ბედნიერი იქნებაო. იქვე შეექცევიან ბაჭულებს და თან ლოცულობენ: „ანგელოზო საქონლისაო“. ბოსლიდან გამობრუნებისას პირველად სახლის კარებს მიადგებიან, რომელსაც დიასახლისი შიგნიდან ჩაკეტავს. მამასახლისი იტყვის: „კარი რკინისაო“ (სამჯერ). დიასახლისი უპასუხებს: „არა, მეუფისაო“ და გაიმართება ასეთი კითხვა-პასუხი:

დიასახლისი:
— ხარებმა რა შემოსთვალეს?
ძროხებმა რა შემოსთვალეს?
ცხენებმა რა შემოსთვალეს?
თხებმა რა შემოსთვალეს?
ღორებმა რა შემოსთვალეს?
კაცებმა რა შემოსთვალეს?
ქალებმა რა შემოსთვალეს?
ყანებმა რა შემოსთვალეს?
ქათმებმა რა შემოსთვალეს?

მამასახლისი:
— სახვნელი უღელი დაგვიმზადეთო;
სახბორე დაამზადეთ და ჩვენ მზად ვართო;
საჯინიბე დაგვიმზადეთო;
საკრავე დაამზადეთ და ჩვენ მზად ვართო;
სათიკნე დაგვიმზადეთო;
საღორე დაგვიმზადეთო;
თოფ-იარაღი დაგვიმზადეთო;
აკვნები დაგვიმზადეთო;
ბეღლები დაგვიმზადეთო;
საწიწილე დაგვიმზადეთო.

საინტერესოა მთის რაჭის საქორწინო ტრადიციებიც. როგორც წესი, ჯვრისწერა მიღებული იყო ქალის სოფელში, სადაც სასიძო თავისი „ანქრით“ (მაყრით) მიემგზავრებოდა. იქ „გვირგვინოსნებს“ ასაჩუქრებდნენ ნივთებითა და ფულით. ვახშმის შემდეგ აიშლებოდნენ, პატარძალს წამობურავდნენ „ბურსეულს“, შემდეგ მიჰყავდათ სიძის სახლში თოფების სროლითა და სიმღერით. იქ დედამთილი ხვდებოდა შაქრით.
ძველად მთის რაჭაში გავრცელებული იყო აკვანში „დაწინდვა“ (დანიშვნა). სოფელში თუ ერთ ოჯახს ქალი შეეძინებოდა, მეორეს კი — ვაჟი და ამ ოჯახებს ერთმანეთთან კარგი დამოკიდებულება ჰქონდათ, ორმოცი დღის შემდეგ შეხვდებოდნენ ერთმანეთს წყაროზე და დანათესავებას შესთავაზებდნენ.
მთის რაჭაში ორსული ქალი ყოველგვარ უსიამოვნებას გაურბის, მას განსაკუთრებით წყევლის ეშინია. ფეხმძიმე ქალი ზოგიერთ საჭმელს არ ჭამს და პირუტყვის დაკვლასაც არ ესწრება. მელოგინეს მიწაზე დაგებულ ჩალაზე ან თივაზე აწვენენ. მას ბებიაქალი უვლის, რომელიც იმავე დროს სხვადასხვა ჯადოქრობით და შელოცვებით ცდილობს მშობიარობის შემსუბუქებას. მელოგინეს ბალიშის ქვეშ ხანჯალს ამოუდებენ, რომ დაიფაროს ავსულისგან. ქმარი მას ჩოხის კალთით მოტანილ წყალს დაალევინებს. შემდეგ სახვნელს (სახნისს) სამჯერ დაშლის და ააწყობს, დასასრულ სახლში შემოდის და მშობიარეს გადაალაჯებს. თუ მშობიარობა რთულდება, მას „დათვის კოდას“ ასმევენ (ამ ბალახის დანაყილ შავ მარცვლებს წყალში ხსნიან), ეძახიან, ვისაც გველ-ბაყაყი გაუშორებია და დახმარებას სთხოვენ. ის მიდის წისქვილში, წყალს გადაუგდებს და იტყვის: „წისქვილს წყალი გადამიგდია, გველ-ბაყაყი გამიყრია, დედა-შვილი გამიკრიაო“ (სამჯერ) და გამობრუნებისას მელოგინესთან შეივლის.
ახალ წელიწადს მთის რაჭველი დიდი მოწიწებით ეგებება და სურვილების შესრულებას მოელის. ახალი წლის წინა დღით თითოეული გლეხი ოჯახში ერთ მარხილ შეშას მოიტანს. ამ მარხილზე დებენ ჩიჩილაკს, „ნეკერს“ (თხილის ბიბილო) და „თომას“ (ფეხის თივა). ამავე დღეს საახალწლო ღორს კლავენ, ვისაც ღორი არ ჰყავს, „ნებიერს“ (ნასუქი მოზვერი). ღამე აცხობენ საახალწლო ბაჭულებს, მათში ერთს — ძველი წლისთვის. აგრეთვე, აცხობენ ადამიანის სახის კატა-ბასილას და ერთ დიდ პურს — „კერია-ბედიად“ წოდებულს, რომელიც პატარა რკალებითაა დაჭრელებული. ამ ნამცხვრებს ოჯახის მეკვლე „მაკვრიელი“ ცხრილზე დაალაგებს, გვერდში საზედაშედ ერთ ბოთლ ღვინოს მიუდგამს და ბეღელში შეინახავს.
მამლის ყივილისას მეკვლე დგება და ცეცხლს დაანთებს. შემდეგ გარეთ გადის და მარხილზე დაწყობილ ნეკერს, თოკს და ჩიჩილაკს აიღებს და ბეღელში შევა, ცხრილს აიღებს და ამ ნივთებით სახლში შემობრუნდება. აიღებს „კერია-ბედიას“ პურს და საფუარზე დადებს, აბრუნებს მას მარჯვნივ და ხმამაღლა ამბობს: „შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეს ღმერთი, დიამც მოგივა ახალი წელი: შეძენის და მოგების, მშვიდობის და კარგად ყოფნის, ღვინიანობის, საქონლის გამრავლების... ღმერთო, ბედნიერი წელიწადი მოგვიბრუნე“. ბოლოს ხმის აწევით დაიძახებს: „მრავალი ახალი წელიწადი გაგითენოთ ღმერთმან“. ამაზე ოჯახი უპასუხებს: „შენც მრავალი ახალი წელიწადი გაგითენოს ღმერთმა“.
რაჭაში ნადირობასაც განსაკუთრებული რიტუალებით ასრულებენ, საერთოდ კი, ნადირობას განიხილავენ არა როგორც მხოლოდ სარჩოს მოპოვებას, არამედ, როგორც რიტუალს. მონადირე სანადიროდ წასვლის წინ დიდ სიწმინდეს იცავდა. ცუდ სიტყვას არ იტყოდა, არ დალევდა. სანადიროდ ღამე ან დილით ადრე მიდიოდა და ცდილობდა ხმა არავისთვის არ გაეცა გზაზე. შემხვედრსაც არ უნდა ეკითხა, სად მიხვალო. მხოლოდ გზა უნდა დაელოცა: გამარჯვებით იარეო. არც მონადირის ცოლი ეტყოდა ვინმეს, თუ სანადიროდ იყო მისი ქმარი წასული, არც თმას გაიშლიდა და დაივარცხნიდა მის მოსვლამდე. საგზლად მონადირე დედის გამომცხვარ ხმიადს წაიღებდა. ქონიანი ან წვნიანი თან არაფერი უნდა ჰქონოდა. არც მის ოჯახში შეიჭმებოდა წვნიანი საჭმელი მის მოსვლამდე.
საქართველოს სხვა კუთხის ჩაცმულობისაგან განსხვავებულია რაჭული სამოსიც.
„...უცხო ქვეყნელი რომ ვინმე მოვიდეს უწერაში, დარწმუნებული ვარ, რომ ძნელად გამოიცნობს მამაკაცს დედაკაცისაგან, როგორც მამაკაცებს აცვიათ ჩოხა-ქალამნები, ისე დედაკაცებს, განირჩევიან დედაკაცები იმით, რომ მათ ახურავთ თავზე გრძელი პირკლის ლეჩაქები ირგვლივ ფოჩით შემოკერებული და ყელზე აქვთ ჩამოკიდებული ყოველგვარი კაკილა (მძივი)...“ (გაზეთი „დროება“, 1877 წ. ¹110).
იაკობ გოგებაშვილი ასე აღწერს რაჭულ ჩაცმულობას: „მათი ტანსაცმელი დიდად არ განსხვავდება იმერლების ტანისამოსისაგან. ქალების ტანისამოსი კი აქ უფრო სხვანაირია, მეტადრე ზემო რაჭაში. ბევრი გლეხის ქალები წინათ ბაზრობის დღეებშიაც კი ახალუხებით, ჩოხებით, პაჭიჭებით, ქალამნებით და ნაბდებით გამოდიოდნენ და თათრის ქალებივით ყელზე სხვადასხვა შუშის ღვრინჭილას იკეთებდნენ...“
სერგი მაკალათია თავის ნაშრომში დიდ ადგილს უთმობს მთის რაჭულ კოსტიუმს — „...მხოლოდ მოხუცი ქალები ატარებენ ძველ რაჭულ კოსტიუმს, განსაკუთრებით სოფელ ღებში... ეს კოსტიუმი შედგება შემდეგი ნაწილებისაგან: გრძელი და გვერდებჩაჭრილი პერანგი, რომელსაც ქვეშ იცვამენ. მასზე იცვამენ ფერად დაბამბულ საგულეს. საგულე პერანგზე უფრო მოკლეა. ზემოდან იცვამენ ყუთმაჯიან „კაფთარას“ (კაბა), რომელიც თავისი ჭრილობით წააგავს ქართულ ყუთმაჯიან მამაკაცის კაბას. წელზე იკრავენ გრძელ სარტყელს და იფარებენ წინსაღარს. გულმკერდს იმკობენ: ნიშნის ბალთით, ვერცხლის ღილით, ჟინჟღილით, ფიფანდურებით, „ავგაროზით“ და სხვა სამკაულებით. თავზე ხურავთ თეთრი მიტკლისაგან შეკერილი და უკან ირიბად ჩამოგრძელებული „ჩიქილა“, რომელსაც ქვემოთ შემოვლებული აქვს „ფოცი“ და „ჩინჩიყი“. „ჩიქილაზე“ იხვევენ თავშალს, „თავსაკონად“ წოდებულს. ფეხზე იკეთებენ საწვივეებს, რომელსაც „წვივსაკოვნით“ — „ლეკვერითხებით“ იკრავენ. იცვამენ წინდებს, წუღებს, „კვახუხუჯებს“ (უბრალო ქალამანი) და ბანდულებს. ხელის თითებს იმკობენ სარდიონის თვლებიანი ბეჭდებით.
რაჭული კოსტიუმების უმეტესი ნაწილი შავი სატინისაა, მაგრამ აქ მოიპოვება აგრეთვე ფერადი ფართო ატლასისაგან შეკერილი მდიდრული, მორთული კოსტიუმები. რაჭულ ტანისამოსს, თავისი წარმოშობით, უეჭველია, კავშირი აქვს ძველებურ ქართულ კოსტიუმთან და ეს რაჭული „კაფთარაც“, ფორმით და ჭრილობით, ქართული ყუთმაჯიანი კაბის პროტოტიპია...“
რეზო ჭანიშვილი წერს: „გლეხის ტანსაცმელს წარმოადგენდა „კაბა“, რომელიც რუსულ სარაფანს მიაგავს, აგრეთვე ქვედატანი კაბა, საგულე ახალუხი და სათბური. რაჭაში ერთმანეთისაგან არჩევდნენ სადა, ჩვეულებრივ და სადღესასწაულო ჩაცმულობას. ამ მხრივ განსაკუთრებულად გამორჩეული იყო აღდგომის დღესასწაული, როდესაც თვით ყველაზე უღარიბესიც ცდილობდა რაიმე ახალი და გამორჩეული ჩაეცვა. გლეხის ქალები ჩვეულებრივ დღეებში თავზე უბრალო თავსაფარს იფარებდნენ, ხოლო დღესასწაულზე შალის ან აბრეშუმის თავსაფრით გამოდიოდნენ“.
რაჭველთა სამოსელს არაერთი უცხოელი მოგზაურისა და მკვლევარის ყურადღება მიუპყრია, განსაკუთრებით მთის რაჭველ ქალთა ჩაცმულობას. 1874 წელს, გერმანელი მეცნიერი, დოქტორი ვ. ბ. პფაფი განცვიფრებას ვერ მალავს რაჭველ ქალთა სამოსელის გამო: „ზეგანზე მთების ქვემოთ ნაწილში მდებარეობს დიდი სოფელი წედისი, იქ გარდა შენობებისა მე გამაოცა ქალების თვალწარმტაც ნაირფეროვანმა ტანსაცმელმა, რომელიც ბევრ რამეში მაგონებს ანატოლიას“.
1874 წელს, ინგლისელი მკვლევარი მოგზაური ფილიპ გროვე რაჭაში მოგზაურობისას მოგვითხრობს: „გავიარეთ რა ტყე, ჩვენ შევხვდით სამ ქალს, რომლებიც დამფრთხალნი გაიქცნენ. მათ ეცვათ მოკლე კაბა და შარვალი, ხოლო ქვედა ნაწილი დაფარული ჰქონდათ საბურველით, რომლის ტარებაშიც ისინი დიდ ხელოვნებას ამჟღავნებდნენ“.
1888 წელს რაჭველი ქალის სამოსელზე ყურადღებას ამახვილებს მოგზაური კ. ჰანი: „...ჩვენ მოგვეცა შემთხვევა გვეხილა იქაური ლამაზი ქალის მოხდენილი სადღესასწაულო ტანსაცმელი. ოქროს სირმით გრძელი შავი ხიფთნის ქვემოდან ეფექტურად მოსჩანს წითელი შარვალი, წელზე შემოჭერილი ლამაზი ქამრით. ხიფთანის მკერდი მორთულია წითლად, ქამარზე მომაგრებულია თეთრი წითელი კვადრატებიანი გრძელი და ფართო წინსაფარი. თავსამკაული რაღაც დოლბანდის მსგავსია, საიდანაც უკან ეშვება წითელი ფოჩებიანი თეთრი თავსაბურავი“.
განსაკუთრებით საინტერესოა რაჭული სტვირის ისტორია. სტვირი რაჭული ფოლკლორის ერთგვარ სიმბოლოდაც კი იქცა.
მესტვირე, გუდასტვირის დამკვრელი, მომღერალი, მელექსე საწესჩვეულებო დღესასწაულებისა და სახალხო სანახაობათა ერთ-ერთი პოპულარული მონაწილე იყო. მართალია, მესტვირული ტრადიცია სათავეს იღებს ქართლიდან, პირველი ცნობა მესტვირის შესახებ IX საუკუნეში გვხვდება — „კალმასობის“ მიხედვით, ქართლში ნაქები ყოფილა მესტვირე კიჭიაშვილი. შემდეგ მესტვირეობა გავრცელდა საქართველოს სხვა კუთხეებში, განსაკუთრებით რაჭაში (სოფ. ფარახეთში). XVIII-XIX საუკუნეებში ცნობილი იყვნენ მესტვირეები: ქებაძე, ბლიაძე, ნ. და ლ. ტოგონიძეები, დ. და ი. ბურდილაძეები, ზ. და მ. ერაძეები. მესტვირეები პროფესიონალი მუსიკოსები იყვნენ.
ამ საკრავზე მხოლოდ მამაკაცები უკრავენ. რაჭველი მესტვირეები — მოხეტიალე მუსიკოსები სასურველ სტუმრებად ითვლებოდნენ ყოველგვარ დღეობასა თუ ქორწილში. მესტვირეობა რაჭაში წარმოადგენდა გარკვეულ პროფესიას, რომელიც ამ მოხეტიალე მუსიკოსებისათვის შემოსავლის დამხმარე საშუალება იყო.
რაჭველები ყველა დღესასწაულს ფერხულით ასრულებენ, ფორმის მიხედვით რაჭული ფერხულები, ზოგიერთი გამონაკლისის გარდა, ძირითადად, წრიულია და ქალ-ვაჟის მიერ სრულდება; შინაარსობრივი მოტივის მიხედვით კი, რაჭული საცეკვაო ფოლკლორი საომარ-პატრიოტული, საწესჩვეულებო, სამონადირეო, საყოფაცხოვრებო და სატრფიალო ფერხულებია.
რაჭული სუფრა ყოვლადწმინდას გარეშე არ სრულდება, ამ სადღეგრძელოს რაჭველები ლექსით წარმოთქვამენ:

შეგეწიოს ყოვლად წმინდა
ხოტევი და ნიკორწმინდა
ზემო ბარი, ქვემო ბარი,
სხვავა და კვირიკეწმინდა.
ჩვენი მტერი და ორგული
დასწყევლოს ტურა მელამა,
ქრისტეს აღდგომა გვამცნობოს
წისქვილის სარეკელამა,
მრავალძის წმინდა გიორგიმ
ველიეთ სულისა ზენამა,
თქვენი ოჯახი დალოცოს
სამთისის დიადემამა.
ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელი
მოდიოდა ფეხშიშველი,
ღმერთმა ყველა გადღეგრძელოთ
სტუმარი და მასპინძელი.

რაჭის განვითარებულ კულტურაზე ფეოდალური ხანის ეთნოგრაფიული ძეგლები და ყოფა-ცხოვრების დახვეწილი წესები მიუთითებენ. აქაური მოსახლეობა შრომისმოყვარეობით, ვაზისადმი უსაზღვრო სიყვარულითა და სიმღერის ნიჭით გამოირჩევა. „...რაჭას ძლიერ მშრომელი და მუყაითი ხალხი ასხია. აქ მარტო მამრობითი სქესი არ მუშაობს, ქალებიც მონაწილეობენ ყველანაირ შრომაში... არა გვგონია, რომ საქართველოს რომელსამე კუთხეში ამგვარი გამრჯელი ხალხი იპოვებოდეს, როგორც აქ, რაჭაში. თვით მათი აგებულების მოყვანილობა იმათ მხნეობას ცხადად გვიჩვენებს. ისინი კარგად ჩასხმულნი, ზომიერის ტანისა, მხარბეჭიანნი და ძარღვიანნი არიან“ (ვახუშტი ბაგრატიონი).
აქ ცოცხალია მევენახეობა-მეღვინეობის ისეთივე არქაული წესები, როგორსაც ძველი ბერძნული და რომაული თხზულებები აღწერენ: რთველის სამზადისი, ყურძნის კრეფისა და დაწურვის წესები, ღვინის დაყენების მრავალსაუკუნოვანი ხელოვნება. დღესაც არსებობს ღვინის მარნები, საწნახელები, მრავალნაირი საღვინე ჭურჭელი და ხელსაწყოები. აქ ვაზის 60-მდე ადგილობრივი ჯიში გამოუყვანიათ. ყველაზე განთქმული ხვანჭკარის ღვინოა.
მაღალმთიან რაჭაში აგებდნენ სვანური კოშკების მსგავს დუროიან, ანუ სათოფურიან სახლებს, რომლებიც როგორც საცხოვრებლად, ასევე თავდასაცავად გამოიყენებოდა. რაჭველები მონადირეები და ხეზე ჭრის უბადლო ოსტატები იყვნენ. ზამთრის პერიოდში სპილენძის ჭურჭელს, სამჭედლო ნივთებს და ხის ავეჯს ამზადებდნენ. საკვარცხული ოჯახის უფროსის სავარძელი იყო. რაჭველთა ეთნოგრაფიულ ყოფაში დღემდე შემონახულია მრავალხმიანი სიმღერები და საგალობლები, ხალხური რიტუალები და წეს-ჩვეულებები.

სოფიკო სარიშვილი